Muitalusat

Deanu luossabivdovuogi
Deanu luossabivdu lea hui deaŧalaš, ja dasa lassin árbevirolaš bivdu, Deanuleagi ássiide. Deanu luossabivdu čájeha maiddái dan ahte dát guolásteapmi lea hui boaris ja dasa leat čadnon hui ollu doahpagat,[1] mat muitalit dán sámi bivddu erenoamášvuođa ja giellariggodaga.

Bivdovuogit mat otne geavahuvvojit, leat buođđun,[2] golgadeapmi,[3] njaŋggofierbmebivdin[4] ja oaggun.[5] Hui erenoamáš lea buođđobivdu dahje buođđu[6] mainna bivdet luosa miehtá Deanu, dadjat njálmmi rájes gitta gierragii.

Buođđu
Buođđu lea Deanučázádaga luossabivdiid deaŧaleamos bivddus. Buođus leat doaris,[7] joddu,[8] vuojahat[9] ja čuollu.[10] Doarrásis ja vuojahagas sáhttet leat čuolddat ja/dahje oarjuolggit/reŋkkot.

Joddu lea gosa luosat čákŋet. Buođus sáhttet leat moadde joddu, nu gohčoduvvon buođovuoljoddu ja maŋŋálas. Joddu sáhttá leat gitta 25 m guhku.

Go áigu buođđut, de lea deaŧalaš gávdnat joddosaji, mas lea uhcánaš fávlái- ja vulosearti.[11] Vuos čulde doarrása. Ovdalis áigge dat rissejuvvui lastarissiiguin. Otne lea dábálaš geavahit fierpmi. Go doaris lea buđđojuvvon, de suhppojuvvo joddu.

Go joddu lea suhppojuvvon ja čuožžu, de biddjo vuojahat mii duvdá guoli joddui. Loahpas suhppojuvvo čuollu vuojahagas vulos. Čuollu galgá hehttet guoli fávlái deaddileames go dat áicá doarrása.

Muhtumin luossa čuožžu joddu siste ii ge mana fierbmái. Dalle duorbula[12] čuimmiin baldit guoli fierbmái.

Giđđat dulvin ráhkaduvvojit buođut gáddegurrii, ja dađe mielde go deatnu coahku, sirdojuvvojit dat fávlelii ain.

Lea daddjon ahte ”Buorre buođđosadji lea dego ruhta báŋkkus, uhccán váivviin das jámma dirká”.[13]

Eamiboares doahpagat
(Gáldu: Aage Solbakk: Luossa lei min, ČálliidLágádus, 2018).

Buođđumis lea buođđu eamiboares[14] luossabivddus[15] Deanučázádagas. Earret eará Asbjørn Nesheim čilgehusa mielde (Lappis fiske og fisketerminologi, 1947) leat eanaš sánit mat gusket buđđui, čielga sámi sánit. ”Go geahčada muhtun sámegiel sániid mat gusket buđđui, de lea lunddolaš cealkit ahte sápmelaččaid buođđumis leat eamiboares[16] árbevierut, várra gitta eami-suomaugralaš áiggi rájes.” (Sullii 4000 ovdal Kristusa riegádeami).

Doahpagat buođđu, doaris, joddu, fierbmi ja oazis leat eamiboares sámi sánit, maid sáhttá guorrat gitta ”Proto Finno-Saamic” áigodahkii (sullii 3000-4000 ovdal Kristusa riegádeami). (P. Sammallahti, The Saami Languages. An Introduction, 1998). Otne leat lagabui 1000 sáni ja doahpaga mat govvidit luossaguolásteami árbevieruid čázádagas.

Boarraseamos fierbmešlájat
Sátni fierbmi (vierbmi) lea eakti, eamiboares sámegiel sátni ja lea oktasašsámi namahus. Seammá sáhttá dadjat fanas-sáni birra, mii maiddái lea eamiboares sámi sátni (Sammallahti 1998).

Jagi 1914, muhtun jeakkis, muhtun miilla Viborga gávpoga davvenuortta bealde, Ladoga jávrri lahka, gávdnojedje biergasat mat gulle boarraset geađgeáigái (muhtun duhát jagi ovdal Kristusa riegádeami).

Daid gaskkas ledje fierbmebázahusat mat ledje dahkkon oalle nana árppuiguin, dasa lassin gikta[17] ja luovdi.[18] Dat gávdnojedje guovllus mii lea leamaš boares sámi ássanguovlu. Lea árvaluvvon ahte fierbmi lea gullan sápmelaččaide. (Pälsi 1920).

Dolin leat sápmelaččat ieža gođđán firpmiideaset. Sáni gođđit sáhttá guorrat gitta ”Proto-Finno-Saamic” áigái. Boarraseamos roavva ávdnasat gođđit firpmiid ledje várra gáskálas-fiiber (gáskálas lea šaddu). Fierbmi Viborg-guovllus lei várra dahkkon dahje gođđon gáskálas-árppuin.

Boarraseamos buođđošlájat
Boarraseamos luossabuođut ledje eaŋkalis ráhkkanusat.[19] Čuolddaid geavaheapmi luossabuođus lea hui boaris Deanučázádagas, ja vissásit boarrasat go oarjuolggit.  Eamibuođuin lei várra doaris, joddu ja vuojahat. Joddu lei várra njuolggofierbmi mohki haga. Joddu mohkiin – joddomohkki – gal várra lea dahkkon ođđaáiggis, erenoamážit maŋŋá go luossa šattai gávpegálvun.

Don dolin leat ávjovárlaččat fierpmástallan árbevieru mielde. Ávjovári siiddačoahkkimis – gearregis guovvamánu 15. beaivve 1671 čilgejuvvui ahte oba siidda álbmot bivde luosa Kárášjogas ja Iešjogas, ja bearrašat ledje juogadan luossa-bivdosajiid gaskaneaset.

Orru leamen čielggas ahte geavahuvvojedje gáddebuođut main ledje doaris ja joddu mii lei njuolggo-fierbmi.

Moadde jagi maŋŋá (guovvamánu 13. beaivve 1674) bođii ovdan ahte siiddaisit lei geavahišgoahtán rastábuođu, ”öfwerstänge hele Älfwen”, ja luossabivdit bajábealde, geain ledje gáddebuođut, gillájedje dan geažil.

Siiddačoahkkimis sohpe bivdigoahtit ovttas nu ahte ii oktage galgan gillát. Orru leamen čielggas ahte rastábuođđun lei goldin-bivdovuohki. (Solbakk 2000).

Goldin[20] orru leamen eamiboaris Deanučázádagas. Goldima namahusa vuođđun lea vearba goldit man sáhttá guorrat sámi-suoma-ugralaš áigodahkii (su. 4000-3000 o.Kr.).

Goldin lea muhtunlágan nuohttebivdu. Goldda[21] lea guhkes bolotfierbmi mainna golgadit oahcá[22] vuostá mii lea rastábuođđu, nu ahte luosat šaddet goldaga ja oahcá gaskii. De gesset goldaga oahcá mielde gáddái, mii de gohčoduvvo namahusain goldin.

Goldin gildojuvvui 1872-73.

Buođu doaris/oazis ja čuolddat leat eamiboares ráhkkanus. Doarrása ja čuolddaid gaskkas geavahuvvojedje lastamuorat dahje rissit. Lastamuoraid ja rissiid geavaheapmi buođus lea hui boares vierru (Sirelius 1906; Nesheim 1947). Dábálaččat biddjojit rissit veallut čuolddaid vuostá, gohčoduvvon vealorissin. Rissit geavahuvvojejde maiddái ceaggut, gohčoduvvon ceakkorissin. Ceakkorissit doarrásis geavahuvvojit buođđosajiin gos lea menddo čieŋal geavahit oarjulggiid, ja deanobodni lea menddo garas dearpat čuolddaid. Dalle geavahuvvojit unnán čuolddat. Čuolddaid gaska lea menddo stuoris ahte sáhttá geavahit vealorissiid. Dalle biddjojit holggat[23] čuolddaid gaskii, ja de bardojit ceakkorissit daid vuostá. Sáhtte maid geavahit lánjáid. Holga-sátni orru leamen eamiboaris, ja várra dan sáhttá guorrat gitta ”Proto-Uralic” áigodahkii (sullii 4500 ovdal min áigge; gč. Sammallahti 1998).

Dákkár holgabuođu doarrása vuostá sáhttá šaddat hui čáhcedeaddu. Danne biddjojit dávjá cakkit doarrása vuostá vai dat bissu ceaggut. Dákkár cakkit Deanu suopmanis gohčoduvvojit villin,[24] mii lea hui boares sámegiel sátni.

Holgabuođu sullasaš lea leamaš sierrán-buođđu, mii lea geavahuvvon goittot Buolbmágis ja Kárášjogas. Ceakkorissiid sajis bidje hui lávga sierrámiid,[25] mat ledje seakka beahce- dahje soahkemuorat. Nu gohčoduvvui dákkár buođđu sierrán-buođđun.

Ovdal geavahuvvui doarrása bajábealde seagan,[26] mii galggai doažžudit rávnnji. Seagan-nomena vearba lea seahkut mas leat guokte mearkkašumi, 1) seahkut áiddi omd. rissiiguin, dahje 2) seahkut buođu seagana. Seagan-sátni lea namahuvvon muhtun dutkosis 1900-logu álggus Deanuleagis goallossátnin sáibma-seagan. (Sirelius 1906; Nesheim 1947). Goallossátni sáibma-seagan orru muitaleamen dan ahte seagan ovdal lea leamaš sierra buođđu bivdit smávvaguliid. (Sáibma han lea smávvaguliid várás). Danne orru leamen čielggas ahte Deanučázádaga guolásteaddjiin leat leamaš eambbo buođđu-šlájat go mat otne leat.

Goallostuvvon sánit sáibma-seagan ja vearba seahkut orrot čájeheamen dan ahte sápmelaččat Deanus ja Kárášjogas guhká leat máhttán seahkut áiddiid nannámis ja jogas seahkut seagana buođu várás.

Eamibuođuin gal lei joddu njuolggofierbmi mohki haga. Joddu mohkiin – joddomohkki – gal várra lea dahkkon ođđaáiggis, erenoamážit maŋŋá go luossa šattai gávpegálvun. J. Fellman áigge (1820-logus) lei gáddebuođđu mas lei joddu joddomohkiin (”mokka”) šaddan dábálažžan (Fellman III 1906).

Meardi[27] buođus goittot lei geavahusas luossabivddus Porsáŋggus ja Deanus 1700-logu álgojagiin. Knud Leem sátnegirjjis, man vuođđun ledje Porsáŋggu, Lágesvuona ja Kárášjoga suopmanat, namahuvvo meardi-sátni (”Mærdde”), mii geavahuvvui luossabivddus. (Leem 1768). Meardi-sátni vissásit lea loatnasátni boahtán davviriikkain, ”merđr”. Meardebuođđu ii šat gevahuvvo Deanučázádagas.

Guolleipmila bálvaleapmi
Jagi áigi fuomášuvvui sieidegeađgi Norgga beale Deatnogáttis masa leat čullojuvvon báktegovvosat.[28] Dát govvosat vedjet leat badjel 2000 jagi boarrásat ja orrot čájeheamen buođu mas lea doaris dahje oazis.

Geađggis lea dakkár hápmi ahte dat ferte leat sieidi mii várra lea geavahuvvon dan várás ahte guolásteapmi galggai addit bivdolihku dahje vuotna.[29]

Geađggi vuolábealde lea buorre dappal fierbmebivddu várás.

Golgadat
Golgadat lea njuolggofierbmi. Dat lea iešguđet guhkkodagas ja vuovssas.[30] Golgadat sáhttá leat 45 m guhku. Golgadettiin galgá leat unnimusat 200 m gaska guovtti golgadeaddji gaskkas. Golgadettiin sáhttá dušše geavahit ovtta fatnasa.

Golgadat lea vuosttas bivddus man geavahišgohtet giđđat. Giđđat guovllu luossabivdit vurdet máššoheamet[31] ahte jiekŋa galggašii johttát vai besset golgadišgoahtit. Oainnat giđđat gorgŋejit ollu stuorra duovit Detnui, ja danne lea giđđagolgadeapmi hui deaŧalaš, erenoamážit vuolle Deanus. Dáppe golgadeaddjit fertejit vuhtii váldit ulli[32] ja fiervvá. Lea buoremus golgadit go lea bealleulli dahje beallefiervá.

Lea joga čikŋodat ja rávdnji mii mearrida man guhkki ja vuoksái golgadat galgá leat. Giđđat dulvin geavahuvvo guhkes, vuoksás golgadat savvoniin. Guoikkain suhppejit fas oanehis golgadaga, mii ii dárbbaš leat nu vuoksái. Muhto vuollereašmi gal galgá leat losit go savvongolgadagain.

Dábálaččat leat guovttis geat golgadit geavahettiin fatnasa. Fierbmealmmái suhppe golgadaga man geažis lea čoska[33] mii golggaha ja doalada golgadaga čábbát miehterávdnjái. Fanassuhkki fas doalada dan láhkai ahte golgadagas lea veaháš mohkki nu ahte luossa buorebut čuohcá[34] fierbmái. Fierbmealbmás lea čuoibmi mainna čuoibmu[35] fanasguora, vai luossa ii beasa jávkkehit fanasvuole ja nu garvit fierpmi. Luossa čuohcá buoremusat fierbmái go golgá cohkolaga[36] vuostá. De gal measta bákkus bidjá fierbmái.

Golgadeapmi geavahuvvui duollet dálle badje Deanus gitta 1930-lohkui. Dalle lassánii golgadeapmi erenoamážit vuolle Deanus. Dan sivas golgadeapmi darvehuvvui jagi 1938 luossabivdonjuolggadusaide.

Njaŋggofierbmi
Njaŋggofierbmi lea njuolggofierbmi mas leat govddohagat[37] guktui geahčen. Ii leat lohpi mohkastit fierpmi. Njaŋggofierbmi sáhttá leat gitta 30 m guhku. Njaŋggofierpmi geavahit dábálaččat čázádaga bajit oasis.

Oaggun
Oaggun mearkkaša bivdit stákkuin suga dahje šlivggu gáttis.

Deanu oagguma álgohistorjjá sáhttá duođaštit 1800-logu álggu rájes. Áiggegollun lei dáhpin oaggut nođuin, erenoamážit smávit luosaid. Dan dahke boarrásat ja nuorat. Nuoraid nođđo-oaggun[38] lei eambbo duhkoraddan ja bivde dittiid. Sii ohppe dán oaggunvuogi boarrásiin geain maiddái lei dát bivdovuohki áiggegollun.[39]

Nođđo-oaggun dáhpáhuvai geasset ja árračavčča go lei uhccán čáhci Deanus. Dalle maiddái luosat čoahkkanišgohte gođđosajiide. Dát gođđosajit šadde maid dađistaga deaŧalaš oaggunsadjin, erenoamážit maŋŋá go eaŋgalas turistaoaggut bukte ođđa vuokkaid ja stákkuid maiguin gottii eambbo ja stuorát luosaid go nođđo-oagguma bokte. Datte nođđo-oaggun lei anus gitta mannan čuohtelogu gaskamuddui.

Nođđo-oaggun  lei hui eaŋkalis bivdovuohki. Dasa geavahuvvojedje nođđu,[40] duorgu,[41] vuogga[42] ja basta[43] mii lei unna stákkoš. Váldooassi lei nođđu, mii lei šluppot man birra lei gissojuvvon duorgu. Duorgogeahčái lei čadnon vuogga, mii dábálaččat lei muhtun lágan basteoaivi. Maŋŋá geavahuvvui maiddái silkeguolli (man fidnejedje eaŋgalas albmáin) ja devon.

Sugadettiin nođđu lei suhkki juolggi vuolde rákku vuostá. Nođus duorgu manai bastta badjel čáhcái. Go guolli dohppii, de basta mieđihasttii[44] dan mađe ahte guolli bisánii vuggii. De nođđu bálkestuvvui čáhcái. Nođđu heaŋgái guoli maŋis ja nu váibadahtii[45] dan. Go guolli lei váiban, de suhkki sugai nođu lusa ja nu duohpalii guoli fatnasii dahje gáddái.

Eaŋgalas oaggut bohtet Detnui

Sulaid 1830 bohte vuosttas eaŋgalas oaggunturisttat Norgii. Ledje sii geat bukte dolgevuogga-oagguma[46] Norgga jogaide. Sii gulle brihtalaš alitsehtui,[47] ja dážat gohčodišgohte sin ”luossalordan”. Muhtumat ledje adelalbmát, muhtumat ”baronat” ja earát gis alit offisearat. Sii ledje goittot bures birgejeaddit ja danne eai dárbbašan moraštit láibáseaset.

Vuosttas ”luossalorddat” bohte Detnui Álaheaju bokte. Magnus Klerck, geas ledje beroštumit Álaheaj-eanus, oahpistii vuosttas eaŋgalas oagguid Detnui jagi 1838. Muhtun skohttalaš gean namma lei John Francis Campbell (1821-1885), galledii čázádaga sihke 1849 ja 1851. Dan čállá girjjistis Frost and fire, mii almmustuvai jagi 1865. Vieljašguovttos Edvard ja Albert Brettle bođiiga giđđat 1850 Álahedjui ja oakkuiga viššalit eanus. Soai váidojuvvuiga ja sáhkohalaiga máksit 10 spesidála goabbáge. Vieljašguovttos mávssiiga sáhkuid[48] ja johttáiga Detnui, mii turistaoagguid mielas lei ain hui ”luondduviđá”. Dáppe ge gottiiga soai bures. Seamma jagi Stephan Henry Thomas, gii hovdii veaikeruvkke Álaheajus, galledii eaŋgalas oaggunskihpáriiguin Deanu. Son gávnnahii ahte Deatnu ii lean nu buorre dolgevuoggajohkan go Álaheadju. Deanu ovdun[49] lei datte dat ahte dáppe ii lean beroštansearvi mii hálddašii bivdovuoigatvuođaid.

Stuorát oaggunjoavku galledii čázádaga jagi 1855. Dán birra čállá Henry Pottinger gii jođii muhtun skihpáriin vulos Deanu jagi 1857. (Pottinger 1905). Pottinger girjjis lea Deanu birra badjel čuohte siiddu. Dán oktavuođas leat su dárkomat guovllu olbmuid luossabivddu ja erenoamážit eaŋgalas albmáid oagguma birra, miellagiddevaččat. Sii rehkenastojit Deanu turistaoagguid álggaheaddjin.

Soai bálkáheigga[50] njeallje suhkki oahpistit sudno vulos Deanu. Sii ledje čalbmebeal skuvlaalmmái Amut (Amund Hansen 1806-1887), Mikkel, Clamet ja Johannes. Johannes lei maid eaŋgalas joavkku ofelaš[51] guokte jagi ovdal, ja lei dalle ožžon nama «Little Savage» (Unna villaalbmáš).

Pottinger joavku oggo vulosguvlui ja áigo gohttet[52] guhkit áigái Gálgoguikii. Sugadettiin vulos oidne stuorra buođu, mii vissásit lei goldda. Vuovdaguoikka bokte. Gálgoguikii jovde borgemánu 18. beaivve. Dás gávdne dollasajiid, holggažiid oaggunstákkuid várás ja doabbariid[53] maid eaŋgalas oaggut ledje guođđán.

Barggadettiin girjjiinis (mii nappo almmustuvai 1905) Pottinger lei ožžon dihtosii ahte Gálgoguoika lei šaddan bivnnuhis oaggunsadjin eaŋgalas albmáide. Dan lassin lei dasa cehkkojuvvon[54] oaggunbarta[55] sin várás mii otne lea Deanu Musea šiljus Buolbmágis. Dán oagguma muitun lea maiddái báhcán namma, go dasttán oaggunbartta saji vuolábealde lea gohpi mii otná dan beaivve gohčoduvvo «Eaŋgalas gohpin».

Eaŋgalas albmát šlivgo  stákkuin fatnasis geavahettiin guovllu suhkki. Sii oggo dábálaččat dolgevuokkain,[56] muhto geavahedje maiddái basteoaivvi[57] ja reahkaid;[58] maŋŋá maiddái silkeguoli. Čuovvovaš jagiid bohte eaŋgalas albmát geaid váldooaggunsajit ledje Badjegeavgŋás vulos Geavgŋái.

Deanu ássiide ledje dát ”luossalorddat” hui bivnnuhat. Sii ledje tienasin, go dárbbašedje sihke suhkkiid ja roahkkuid. Dan lassin suhkkit ja roahkkut ožžo dávjá luosaid maid eaŋgalas albmát godde.

Oaggun šaddá deaŧalaš guovllu olbmuide
Guovllu oaggut geavahišgohte dađistaga stággomálliid ja basteoivviid maid eaŋgalas albmát bukte čázádahkii. Gevahišgohte stákkuid main ledje rullat[59] ja fárffut.[60] Álgostákkut ledje guovllu ráhkaduvvon, ja ráhkaduvvon lánjáin[61] ja subiin[62] ja ledje hui oanehaččat.

Dađistaga guovllu suhkkit fidnejedje oaggunbiergasiid eaŋgalas albmáin, geat maiddái oahpahedje guovllu olbmuid oaggut dolgevuokkain. Ii vássán guhkes áigi ovdal go guovllu olbmot ohppe oaggut ođđa stákkuiguin seamma čehpet go sin oahpaheaddjit.

Nuppi máilmmesoađi maŋŋá olbmuid eallindilli buorránii hirbmosit, ja nu áigi maid lassánii hervvoštallat.[63] Dat dagahii maid dan ahte turistaoaggun ii lean šat moatte olbmo áiggeájanassan muhto šattai ollusiid áiggegollun. Dan lea maid Deatnu šaddan vásihit. Otne ollu dážat ja olgoriikkalaččat oggot luosa dáppe juohke geasi.

Pottinger lea dohppehan stuorra luosa, man Amut (Amund Hansen) áigu roahkastit. Amund Hansen (1806-1887), oahpaheaddji Kárášjogas eret, lei okta dain suhkkiin geat sugahedje Pottinger-guoktá Deanu vulos 1857. Henry Pottinger, 1857.

Gohttensadji[64] Badjegeavgŋá Vuolemušbihtás gos John Francis Campbell ja su oaggunskibir[65] gohttiiga oanehis áigge borgemánus 1851. Gova olgešbealde lea suhkki Johanas. National Library of Scotland, Edinburgh.

Go luossa dohppe vuggii, de dat lea hárvenaš dáhpáhus. Luossa ii leat ohcamin borramuša muhto gođđosaji – ja danne dat hárve dohppe. Danne luossabivdi sáhttá vásihit tiimmuid ja beivviid, ahte ii ba gaikket ge. Danne oaggun lea hui gierdavaš áiggeájanas. Dan ferte luossabivdi muittus atnit go oaggugoahtá…

Čállán: Aage Solbakk.

Luossabivdin joddobuođuin Deanus
Hans J. Henriksen čálus girjjis: Festskrift til Konrad Nielsen, 1945.
Joddu, ČálliidLágádus 2003.

Deanu ássiide lea luossabivdu stuorra ealáhusdoarjjan. Min áigge boaresolbmot muitaladdet ahte sin vánhemiin lei gul dat dajaldat: guolli galgá bistit suddásis suddásii. Ja de muitaladde ahte olbmuin dalle bisttii luossaguolli miehtá dálvvi bearraša atnui. Ja velá juolui lonuhuvvot badjeolbmuide bierggu ja bivttasnáhki ovddas.

Vihtta bivdovuogi leat Deanus luosa bivddedettiin, namalassii buođđobivdu,[66] vuoggabivdu,[67] golgadeapmi,[68] nuohttun[69] (gildojuvvon, AaS) ja njaŋggofirpmiiguin[70]bivdin. Guhtemuš dáinna bivdovugiin guhkimus leš geavahuvvon ii leat buorre diehtit, muhto buođđobivdu lea dat mii dál min áigge eanemus ávkin lea álbmogii. Vihtta bivdovuogi mun gal dušše namahin, muhto leamaš gal ovdal okta bivdovuohki vel, namalassii duhásteapmi.[71] Dál min áigge lea dat gildojuvvon, ja olbmot leat duhásteami áibbas juo heaitán. Lean mun gal oaidnán čakčaseavdnjadin dola rievdamin čázi alde Deanus, muhto dat leamaš vissa gobmi.

Guovtte lágan buođut adnojuvvojit Deanus, joddobuođut[72]ja meardebuođut.[73] Meardebuođđobivdu ii gal mearkkaš ollu álbmoga ealáhussii, go dušše áibbas moatte sajes heive meardebuođđu adnojuvvot (otne gildojuvvon, AaS). Muhto joddobuođuiguin bivdojuvvo luossa miehtá Deanu, dadjat njálmmi rájes gitta gierragii.

Joddobuođuiguin rasset olbmot dalán go deatnu leahkkasa – jos dulvi ii hehtte – gitta dassá go gieldu álgá čakčat. Eará bivdovugiiguin bivdojuvvo dušše muhtun sajiin, dušše oanehat áigge geassit.

Go lea dal buođđunulbmi[74] olbmos, de son dábálaččat ráhkkana dasa dálvvi mielde. Dalle skáhppo buođđobiergasiid nugo firpmiid ja buođđomuoraid. Ovddimus dáidá oastit árppuid ja gođđá firpmiid, luosahiid[75] ja guv-čalmmiid.[76] Luosahat leat galjes fierpmit. Dain ii leat vissa mearri galjodagas, muhto galjibut dat leat go guv-čalmmit. Luosahat adnojuvvojit dalle goas stuorát guolli lea vuodjamin, eanaš giđđat.

Guv-čalmmit leat baskkimus buođđofierpmit. Dat gohčoduvvojit mihttofierbmin maiddái, danne go čalmmit dain leat aiddo nu baskkit go láhka suovvá. Dat adnojuvvojit diddeguoli[77] ja guvžžáid[78] várás. Diddi vuodjala detnui mihcamárain maŋás ja guvžá fas čavččabeallái geasi. Guv-čalmmiiguin fidne stuorát guoli maiddái, nugo čuonžžá,[79] mii maid goargŋu detnui čakčageasi.

Fierbmi bistá guokte golbma jagi, go bures dan divššoda, molssoda ja cihccá.[80] Go oamásmit[81] joddofierpmit, de adnojuvvojit dat vel čuollofierbmin[82] ja buođoal-fierbmin.[83]

Joddut buođuin molssoduvvojit njealja jándora geažis go čáhci ii leat loikan, ja golmma jándora geažis loika čázi áigge geasseguovdil, amaset guohcat.

Čuollofierpmit, jos oapme fierpmit leat danin, eai molssoduvvo nu dávjá gal. Vierru lea ahte olbmot cihccet firpmiid giđđat ovdalgo buođuiguin rassagohtet, ja geassit vel moatte háve dađe mielde go dárbu lea. Ciza[84] atnet olbmot firpmiid várjalit guohcageames, muhto báinnan[85] dat gal eanaš lea, nu ahte fierbmi ii vielgá čázis ja baldde guoli.

Cihca ráhkaduvvo soahtebárkkus, mii faskojuvvo nu ahte álus[86] ii čuovo mielde. Jos állosa fasku cihcabárkkuid seahká,[87] de ii báinne dakkár bárku firpmiid nu bures. Cihcabárkkut goikaduvvojit vuos. Cihca vuššojuvvo stuorra ruittus, návetruittu lávejit danin atnit. Vuos duldehuvvo ruitu mii lea čáziin devdojuvvon ja masa bárkkut leat biddjojuvvon. Go oanehassii lea ruitu duoldan, de bidjaluvvojit dasa veaháš lastamuor-gunat. Gunaid galgá várrugasat atnit, ain jos ollu ribaha bidjalit, de dalle boaldá cihca firpmiid. Go gunat leat biddjojuvvon, de lea cihca gárvvis. Fierpmit, ja dábálaččat čivttaárpput[88] vel, biddjojuvvojit, eai aiddo duoldi cihcii gal, muhto báhkka cihcii. Ja dan báhkka cizas leat fierpmit dassá go dat čoasku. Fierpmit goikaduvvojit go cizas váldojuvvojit. Jos farga ii leat olmmoš áigumin firpmiid atnit, de doiddestuvvojit dat čázis ovdalgo goikaduvvojit. (Dát árbevierru lea measta nohkan, AaS).

Buođđomuoraid maid ráhkadit olbmot gárvvisin dassá go deatnu leahkkasa, čuolddaid[89] čohket ja ráhkadit oarjulggiid,[90] ja čuhppet buođđorissiid ovdalgo lasta muoraide šaddá. (Otne lea dábálaš geavahit ruovdečuolddaid, AaS). Ja de ráhkadit ovtta dahje moadde šluppoha[91] vel. Muhto juohke čavčča gesset skihkalaš olbmot buođuideaset ja rádjet buođđomuoraid. Nu eai dieđus dárbbaš olbmot geat buođuiguin bivdet, jahkásaččat ođđasis biergasiid skáhppot birra buot gal, dušše lasi dan sadjái mii mieská[92] ja guohcaga.

Ovdalis čálistin jo ahte olbmot rasset joddobuođuiguin dalán go deatnu leahkkasa. Dalle bidjet buođđogeaži. Buođđogeahčin dadjet olbmot dakkár buođu mii dulvviáigge bidjaluvvo gáddegurrii. Luossa guorrá dulvin gáttiid, amma dal danne go fávli lea menddo rávdnjái. De olahit olbmot luosa buođđogežiin, vaikko eai das muhtumin leat go áibbas moadde čuoldda dahje oarjjuolggi doarrásis.[93]

Go doaris ii leat guhkki, de šaddá buođovuolli gáržin, ja dakkár buđđui ii dárbbaš čađat oppa vuojahaga[94] ge bidjat. Dakkár buođus gáržu guolli jo nu ahte dat deaddila joddu[95] sisa, go beare joddosadji lea. Muđuid ge manná giđđaguolli buorebut joddui danne go čáhci dulvviáigge lea moivvas, ja danne ge go dat buoril ii jorggit ruovttoluotta gal go garrasit lea vuodjamin dalle.

Buođđogeahčái ii dárbbaš čuolu[96] ge bidjat dan seamma sujas.[97] Jos dalle dulvviáigge olmmoš ráhkada dakkár buođu masa lea fierbmi gurgaluvvon[98] čuollun, de dat daddjojuvvo jo giđđabuođđun. Muhto buođđogeažit ja giđđabuođut ráhkaduvvojit muđuid seamma vugiid mielde go geassebuođut, ja danne heive buođđuma birra obbalohkái jo muitaluvvot.

Juohke Deanu dálolaččas, geas lea luossabreava, lea fierbmebivdovuoigatvuohta, ja sutnje mearriduvvo, jos beare dáhtoš, bivdočáhci.[99] Son, geas buođđovuoigatvuohta lea, oažžu vuokkain bivdit miehtá deanu, muhto gittabivdosa, nugo njaŋggofierpmi ja buođu son oažžu atnit dušše dan čázis mii sutnje lea mearriduvvon. Moattis ja vel eanebut ge fertejit bivdit ovtta čázis.

Muhto ovtta čázis sáhttet leat máŋga buođđosaji. Juohkehaš viggá gávdnat alcces buođđosaji, gos okto beassá mielas mielde stoahkat. Jos dat ii leat vejolaš, searvvadit[100] dat oktii geainna váimmut buoremusat lávggadit.[101]

Go dal buođđosaji galgá gávdnat, ferte joddosaji[102] ohcat. Joddosajis galgá leat uhcánaš fávlái- ja vulosearti.[103] Jos joddosadji i čieŋit muttágit fávlái ja vulos jámma, de ii mana guolli joddui. Olmmoš merko vuos gokko šattašii buorre boađa[104] buđđui, ja álgá dakko ozadit[105] joddosaji.

Go lea gávdnan joddosaji ja oaidná ahte dakko ii leat menddo fávlái buođu bissehit, de časká juo čuoldda dahje boršala oarjjuolggi. Dalle lea olmmoš merken buođđosaji. Jos vilddus vuos leš, de doaivu deanu coagostit,[106] ja jos nu dat ii daga, de sáhttá han seagana[107] bidjalit (otne dan ii leat šat lohpi, AaS). Buorre buođđosadji lea dego ruhta báŋkkus, uhccán váivviin das jámma dirká.[108]Nu lea dajaldat. Ja go oktii lea buorre buođđosaji gávdnan olmmoš, de merko juo dan alcces maŋŋeliidda. Váldá bodnemearkka jos lea botnis čalbmái čuohcci geađgi lahka joddočuoldda, dahje bidjá mearkka gáddái. Buođđosadji manná dábálaččat áhčis bárdnái.

Go beare vejolaš lea, de ráhkaduvvo buođđu čuolddaiguin. Oarjjulggiid atnet olbmot dušše dalle go bodni lea nu garas ahte čuolda ii jođe, dahje go láirábodni lea nu ahte čuolda ii biso. Dat čuolda dahje oarjjuolgi mainna buođđosadji merkejuvvo, lea dábálaččat jo nu biddjojuvvon ahte dasa heive joddus fávleoalggi[109] giddet; ja dat gohčoduvvo jo jođđočuoldan dahje joddooarjjuolgin. Dan čuolddas dahje oarjjuolggis ráhkadišgoahtá olmmoš doarrása gátti guvlui. Dál bidjá čuoldda čuoldda báldii dahje oarjuolggi oarjuolggi báldii. Dábálaš čuoldabadji[110] doarrásis lea bealnup állan, oarjuolgaska dušše badjelaš állanbeale guhku.

Doarrása mohkasta olmmoš dan mađe go gáddá dárbbašit vai dat duvdila[111] guoli dohko joddonjálbmái. Go doarrása lea čulden,[112] dahje go doarrása lea oarjulggiiguin ráhkadan, de risse olmmoš doarrása dahje bidjá fierpmi buođu ala. Fierbmi lea buoret danne go dalle ii deavdde sáddo buođu vuollái. Jos sáddo deavdá buođu vuollái dahje jos sáttu hávddarda[113] buođu vuolde, de ii mana guolli dakkár buđđui.

Joddu galgá leat joddosaji mielde. Dábálaččat leat joddut sullii ovtta guhku, njealljenuppelot sala njuolggo fierbmi. Muhto jos joddosadji lea oanehaš, de ferte joddu ge leat dađemielde, oanehat go dábálaš. Joddu suhppejuvvo go doaris lea gárvvis. Dat ráhkaduvvo gáttis gárvvisin ja gessojuvvo fatnasii suohppun láhkai. Olmmoš lea čatnan mohki, lea coggan goaraha,[114] lea lievssa[115] ja oalgebátti[116] bidjan. Ovddemus gessojuvvo mohkki fatnasii, de fávleoalgi ja gáddeoalgi[117] oalgebátti rádjái, de váldojuvvo lieksa fatnasii, ja de gessojuvvo reasta fávleoalggis oktan goarahiin, ja loahpas njámastuvvo oalgebáddi joddu ala.

Suohpodettiin čanasta olmmoš vuos oalgebátti dan čuldii mii lea joddočuoldda lagamusas: dat čuolda daddjojuvvo jo oalgebátčuoldan[118] dahje gáddeoalčuoldan. Ja de čugge goaraha bodnái joddočuoldda gurrii ja bajágeaži das čanasta joddočuldii. De gurgaluvvo oalgebáddi čáhcái, ja de olmmoš suohppu fávleoalggi nu guhkás vulos go oalgebáddi ollá. Dalle váldá lievssa ja bálkesta dan bodnái ja suohppu gáddeoalggi ja reastta fávleoalggis mohki rádjái, ja de maŋemus bálkesta dan ge dohko čáhcái.

Go joddu lea čáhcái boahtán, de oaidná olmmoš dárbbaša go oalgebáddi luitojuvvot dahje oanedastot. Jos joddu ii čuoččo, de bidjaluvvo vel mohkkecaggi. Joddu veallána eanaš danne go vuollebealli[119] lea čavga mordojuvvon.[120] Vuollebealli galgá leat veaháš loaččabut mordojuvvon go badjebealli.[121]

Dál oažžu vuojahaga ráhkadišgoahtit. Vuosttas vuojahatčuolda (dahje oarjuolgi) biddjojuvvo gáddeoalgegeaži báldii. Ja das ráhkaduvvo vuojahat gátti guvlui nu galliin čuolddain (dahje oarjulggiin) go lea vuogas ja dárbbašlaš buođđosaji mielde. Guokte golbma čuoldabaji guhku, ja guhkit ge, sáhttá vuojahat leat. Vuojahat maid rissejuvvo. Go dal vuojahat lea gárvvis, duvdiluvvo lieksa čuimmiin vuojahaga mielde nu ahte ii báze ráigi gáddeoalggi ja vuojahaga gaskii. Vuojahat duvdila guoli joddonjálbmái ja galgá hehttet guoli jorggiheames vulos gáddeoalguora.

Dábálaš lea ahte guokte joddu leat buođus. Nubbi joddu gohčoduvvo maŋŋálassan.[122] Biddjojuvvo vuosttas joddu – buođovuoljoddu – vulobeallái nu ahte dan maŋŋálasa goaratčuolda lea buođovuoljoddobađa fávllabealde. Maŋŋálasa gáddeoal-čuoldan heive dalle dábálaččat vuosttas vuojahaga fávllimus čuolda. Muhto sáhttá maŋŋálasa nu ge leat biddjojuvvon ahte vuosttas vuojahaga fávllimus čuolda lea goaratčuoldan ja nubbi čuolda fas gáddeoalčuoldan. Maŋŋálassii maid ráhkaduvvo vuojahat. Dat lea dábálaččat guhkebuš go vuosttas vuojahat. Lean mun gal oaidnán golbma joddu maiddái buođus, ain guokte maŋŋálasa lea dalle atnimin.

Čuollu ráhkaduvvo vuojahagas (dahje vuolimus vuojahagas) vulos. Čuollu galgá hehttet guoli fávlái deaddileames go dat doarrása áicá, galgá duvdit guoli dohko buođovuollái. Čuollun sáhttá leat dušše okta fierbmi gurgaluvvon, muhto dábálaččat lea čuollu guhkit, golbma njeallje fierbmebaji guhku.

Rissečuolu maid sáhttá atnit. Čuollorissin adnojuvvojit lastarissit. Dat čanaduvvojit bessodagaiguin maŋŋálagaid. Čuollu duvdojuvvo. Nu daddjojuvvo dat go olmmoš čuolddaiguin dahje oarjulggiiguin caggá čuolu rávdnjái vitnjut fávlli guvlui. Dalle fáhte čuollu gežiinis guoli doppe fávlelis, ja guolli guorrá[123]  čuolu dohko buođovuollái. Geassečázi áigge sáhttá buođu bidjat oallefávleartái. Dalle gal sáhtášii čuolu álkit duvdilit rastá oali, muhto nu ii leat lohpi gal.

Buođđu lea dál gárvvis, bivdi sáhttá vuordit guoli boahtit buđđui. Stuorát guolit mat eai bisán čalmmiide, mannet čađat dohko joddomohkkái, muhto smávit guolit čákŋet fávleoalgái maiddái. Go guolli lea mohkis, de bajidastojuvvo mohkki fatnasii dan boddii go olmmoš gálgala,[124] muhto jos fávleoalggis lea guolli, loktestuvvo dat dušše čázeoaivái.

Buođđu oahpaduvvo dábálaččat iđit-eahket, muhto jos guolli lea vuodjamin ja valjit boahtá buđđui, de dávjjit dat dalle oahpaduvvo. Go funet lea guolli goddomin, de fitná olmmoš buođu luhtte dušše oktii jándoris, savdnjileamen joddu amas dat dierrut,[125] suollemasat dainna doaivvuin ahte nago de lea boađestan.[126]

Giđđat ráhkaduvvojit buođut gáddegurrii, ja dađemielde go deatnu coahku,[127] ráhkaduvvojit dat fávlelii[128] ain. Juohke háve go olmmoš joddosaji molsu ja lievssa dan ođđa joddosadjái bálkesta, lea vierru dadjat: Ipmil buressivdnit! Ja stuorra buressivdnádussan dat gal buođđobivdu leamaš ge Sámieatnan stuorámus deanu alde ássiide.

Piera ja gálgu buođđumin
Jouko Lukkari girjjis: Lohkamušak, 1972. Joddu, ČálliidLágádus 2003.

Buođđovanas julahallá ja bahrrá[129] guoikkas. Šluppot[130] beaškkeha čuldii ja čuolda vuodju gárgui. Buođđoreŋkkot[131] dorggiidallet[132] vildosis. Doaresbuođđu lea juo rissemis, ja bárrahin[133] lea vuojahat šaddamin.

– Duon beale cakkas, ca-akkas!

– Na mun juo vikkan, muhto rávdnji nu dolvvoda vatnasa…

– Gorgŋe, gorgŋe, it go don ádde ge, damlaga áhkku!

– Garut fal mu, in beros das, ja bealkke nu ollu go áiggut, mun gal dan gierddan ja mun cakkan, gorgŋen ja soalun[134] čuimmiin, muhto rávdnji han dat vatnasa dolvvoda.

– Gal dan diehtá go áhkuin de galgá buođđut, ii dat ádde mo galgá vatnasa doallat. Na fánen datte, it go don sáhte ge gorgŋet badjelii. Dieno, dieno fal, diesa de dolle, áhkkoroaibi.[135]

Ovdageaži almmái čolgat goapmirii ja molssasta dohppehaga[136] buođđošluppot-nađđii[137] ja dearpá. Gáktehealmmit dušše loktanaddet dearpamis, gahperčiegat njaskkihit[138] ovddos-maŋás. Bivastat golgá. Sudnos livččii hoahppu oažžut buođđogeaži bivdinláhkai. Albmá mielas ain finiha jurdda das go áhkuin galgá buođđut, umáhtos[139] olbmuin. Bártnit leat sudnos juo olles olbmot ja náitaladdan, gii máttás rivguin ja gii fas válddii badjenieidda. Ii sis lean šat buođđoskihpárin, ii, dat lea oidnojuvvon.

– Vuoi geahččalusa áhkku, it go juo stivre vatnasa!

Oamedovdu ge juo álgá vuorjat albmá. Ii son eiddo nu bahát áigon dadjat, muhto go son giivviskuddá.[140] Eamit, dat lea nu buorre olmmoš, arvá maiddái buođđut suinna.

Jurdda johtá máŋgga láhkai albmá mielas, muhto hoahppu ge lea. Illá son astá iežas dovdamušaid guorahallat. Oaččohivččii ge seamma áigái suohpput[141] jodduid buđđui go nuppebeal joga buođđut ge buohta. Lea go son sii gullan sudno ságastallama gieskat.[142] Lehkoset, oktii go olmmoš eatteha[143] ja bajida jiena. Ja ná velá vuoddjiguoli áigge.

Vanasmaŋŋegeahčen cakkahallá eamit. Dađe miel go buođđočuolddat vátnot, loktana albmá geahči vatnasis. Son lea ollu geahppasut go su gálgu.[144] Duolle-dálle buonjosta eamit čuoibmegeaži čázis, ahte giehta buorebut bisánivččii čuoibmái. Bátnegáskki buškala[145] son čuoimmi bodnái ja cakkasta vatnasa nu ahte almmái uhces ii eret ravgga vatnasis. Dasa ii almmái riekta liiko, go nu viggá geavvat. Čáhci stužaida[146] maŋŋediljá[147] vuolde. Gálgu čázehat[148] spálčaluvvet,[149] muhto son ii beros das. Go han buođđu beare gearggašii. Riektatvuođa mielde eamit liiko dáppe albmás fárus buđodit[150] ja olgoáimmu ovddas orrumis. Ja káfestallan guoikagáttis, dat lea somámus boddu eamit mielas.

Somá lea eamit mielas čuovvut isidis ealjárdeami[151] ovdageahčen. Muhtumiin viggá su hirbmosit čaimmahit isit cuvzan,[152] eanáš gal lea issoras go deaivá suhttat. Goassige ii leat gal ala geavvan ii ge mo ge leamaš lean su vuostái veahkaválddálaš.[153] Ná buođodettiin láve gal garrasit cuvzat, muhto nu lávejit eará ge albmát. Son lea gullan daid eamidiin.

Fáhkka eamit healkkeha ja dárkošgoahtá isidis fitnuid.[154] Maid lea áigumin su isit: Čierrun čalbmái beahkilii badjel buođđomuoraid su geahčái vatnasa. Hearrá sivdnit datte: Das lea buođđošluppot velá gieđas ja nu boahtá su lusa.

Eamit lea sakka suorganan ja jurddaša ahte huškut dat áigu su go šluppot lea gieđas. Son rohtte čuoimmi vatnasii, čohkkeda uhcadiljá ala ja bajida jiena:

– Piera áigu mu huškut, Piera áigu mu huškut! Boahttet veahkkin!

Dalle fuomáša Piera easkka ahte sus han lea šluppot gieđas. Luoitila dan gasku vatnasa ja lágidastá iežas eamit lusa ja buovada:

– Attášit dal, eamit ráhkis, ándagassii munnje rihpui,[155] go mun nu bealkkitan du sujateamet.[156] In mun lean du áigon huškut, in.

Eamida miella geahpehii go son fuomášii manne isit bođii su lusa. Mielas addá son ándagassii isidasas. Vuoi, man čáppis lea dahkat soabada iđitija goalke Deanu alde. Iđitbeaivváš guovlladii várregaskkas. Sudnos lei fas suohtas.

– Dál moai vuoššastetne káfe. Basse vel diddečaská,[157] ii go nu, eamidan?

– Lean ge nelgon. Mun rámpen muoraid don rohtorájis.

Isit beahká várrugasat ovdageahčái jávohaga, váldá čuoimmi ja soallu buođđosátkui.[158] Son cehkke[159] vatnasa gulul, geahččá buođu guvlui, dasto eamidii, ja hállá:

– Gal mun gáttán ahte moai juo iđidis heakkadetne[160] dainna buođuin. Mu mielas dat lea hui vuogas vuojatahkii, ja boađa ge lea hirbmat buorre. Go moai oččošeimme beare čuolu moadde reŋkko veardde duon buolli guikii, sáhtášii mohkis gávdnot ieš cirkenjunni[161] ge, ja diddái dat lea gal dieđus buorre almmá guhkit čuolu ge. Imaš leš, jos ean heakkat.

Dáid ságain áddii eamit ahte isit lea buorre mielain fas. Dábálaččat son ii láven háleštit suinna ollu ge buođđoáššiid birra. Geahppadit lávkii eamit gáddái ja lei movtta.

Deatnodearbmái bázii dušše dollasadji, lastarissit birra ja guokte buhtisin njoalostuvvon bassenmuora[162] sihke gožuiduvvan[163] goaŋku.[164] Vel oanehis bottu ráttiin[165] loktanii alit, moalkkárdeai suovva ja jávkkai soahkegierragiid badjel, áimmu alitvuhtii.

Golgadeamen

Oassi girjjis: Hans Aslak Guttorm: Golgadeamen, Jårgalæddji 1982.

Joddu, ČálliidLágádus 2003.

Áhpparasjoganjálmmis suhke albmát Dážabeallái. Máhtte jorgalasttii vatnas maŋŋegeaže gátte vuostá. Jovnna girddihii maid maŋŋegežiinis Áslat báldii. – Buvttes dal dan fierpmi; moai duohpaletne[166] Juovssain vatnasasame veaháš fierpmi, nago duon Gárggonjárggas dárbbašetne joatkaga, hálai Jovnna.

Juoksa alla jienain álggahii: – Duon gávas[167] …

Lásseš: – Oro jaska ruodjamis.

Juoksa gulul: – O-já, na-jo.

Máhtte muitalii: – Dál don de galggat diehtit leat njálmmát eaiggát.

Jovnna duobai luvddiid[168] vatnasii, ja Lásseš, guhte lei maid jo boahtán maŋŋegežiinis vuollebeliid[169] lusa, suohpui Jovnna guoktá vatnasii vuollebeliid dađe mielde go Jovnnage válddii bajábeale.[170]

– Suhkal dal Máhtte! gevrestii[171] Áslat.

Máhtte gaikugođii, áirrut[172] bárgo, čáhci bohraidii[173] ja vanas luovvanii gárgos ja álggii johtit Suomagátte vuostá. Áslat skálahii luvddiid čáhcái, ja Lásseš gesii vuollebeali.

Jovnna guovttos báziiga rádnát Dážagáddegurrii. Jovnna duvddašii[174]  čuimmiinis[175] vatnas gáddái ja Juoksa gaikkui áirruin. Muhto fierbmi gesii veagal maŋŋegeaže fávlái.

Fávllis gullui luovdi muhtumiin skáliheamen Áslat guoktá vanasravdii. Ja Máhtte ribahii muhtumin goikan áirruidis bárggádit.[176] Suolggaid[177] gullojedje hálešteamen, ja dego suoivanat oidnojedje sii guovddážis Suomagátte vuostá rádnámin. Muhtun sajiide čáhcái čuovggai áibmu balvalanja, ja Dážavárri veallái suoivvan goalkkes savvonis,[178] dasgo davil várreravdda badjel suolggaid vári vuollái jávkan beaivváš bálkkodii[179] veháš hiljes suotnjariiddis[180] Geavovuopmái. Dážavárri lei doarrás, cágii[181] njárgan, allavárrenjárgan, davi ovdii, gulul sojai Geavvu dan birra. Jovnna guovttos Juovssain leigga dan vári čáhppes suoivanis, mohkis. Muhto Suomagáddái jo olahii suonjar čuovgat, oidnui dego čáski hilla várreravddas, ja unni lei maiddái das boahtti čuovga.

Jovnna guovttos gulaiga go Lásseš jo duobai fierpmi mielde Dážabeallái. Fierbmeluovddit oidnojedje muhtun sajiid čázi alde, muhtun sajiid eai oidnon, dat ledje jo čáze vuolde. Dahje balvvas bođii suoivva, mii čázi alde leabbái, cakkai luvddiid oidnomis. Gokko čáhci čuovggai, dakko Lássešge dovdui go johtalii fierpmi mielde; muhto fas jávkkai balvva suoivanii.

Lásseš gullui hálešteamen: – Hei, hei, lea jo dákko čieŋal go njealjesallasaš vuoksa[182] ii ole bodnái.

Juoksa háleštii okto suolggaid láhkai: – Mannebii ehpet bidjan dán čiekŋalassii dan golgadaga[183] maid Bánnán lei giđđat Lássežii gođđán…

Jovnna šikkastii Juovssa: – Doala…

Muhto seammás vavddai golgadat. Lásseš oidnui suoivvahallamin[184] fierpmi alde; luovddit šloŋke,[185] vanas šávai.

Jovnna duohpalii bajábeale ja gevrestii Juovssage oanedastit[186]  vuolábeale.

Lásseš cáhkii,[187] garrudii ja njálmmi sis hálai.

Máhtte: – Áhčče-loarfi[188] go nu cáhkká dego vuovssá livččii goddimin.

Muhto Lásseža vanas smirggii,[189] fierbmi ruožai[190] ja suillodeai[191] vatnasis čuoimmit skálle.

Áslatge Suomabealde gullui dušámin:[192] – Boares diŋggat leat dievva ropmon ovtta sadjái, muhto eai oaččo luovus.

Máhtte lasihii: – Nahan dal sii leat ovttalágan soandehiitamat.[193]

– Hoigat, Lásse-egá, čuoimmi ja gorgŋe bajás, vai bajás fas rohtašuvvá, gevrii Juoksa.

Čuoibmi gullui smierggiheamen.[194] Lásseš ribahii garrudit. Muhto seammás golgadat beasihii botnis. Jovnna doapmalii guhkedastit[195] golgadaga ja gevrestii Juovssa suhkalit.

Juoksa gullui ovdageahčen hupmamin ja áirruin šávvamin, muhto Jovnna ii astan dál su guldalit. Son duvddii vatnasa vai fierbmi čavgá.

Juoksa háleštii: – Gal´at maid Jovnna-nebá gale gusto geađgás saji lea vánta golgadit.[196] Dákko gis leat geađggit nu ahte issorasat… Dá maid lea dákko dán njárggas okta stuorralágan geađgi, nađo guhtta sala fávlái duon gárggonjárggažis. Muhto dan badjel dat gale veadjá njabirdit.[197] Duo fas vuolábealde duon Jeagelnjiejahanájanjálmme buohta lea ruotkkuš[198] measta guovddážis. Duon Buksagoatnilis[199] vuolágeahčen lea girjegeađgi viehka fávllis, masa gale sáhttá maid darvánit. Dat lea dasa jo nu sajáiduvvan, ahte ii giđđabáttasčáhci[200] ge leat dan das gosage ožžon. Áiggiid ja máŋggaid jagiid leage jo geađggáš das veallán. Dan giđa han vissage bođii, go Vildu gessui ealuinis duon várrái; ráiddut dahan gale vissage gerge Gáissá vuollái ovdal bievlla, vuos jo dopme geasi baluin… Čuohcinsajis[201] lea maid gale duo okta goapmageađgi,[202] Rieban-Rávnná Mihkuin vikkaime gággat eret, muhto heajut ledje seaivasat,[203] maiguin vikkaime oččodit. Mun gale árvaladden Mihkuin, ahte manne ean vuolgge viežžat Lásseš hásemuorlánas luoikkasin holgga[204] vai jo ožžo. Muhto geainna galggaš, dat dušše čaimmadii ja njuškkii ja cuskkii[205] dego vuovssadeai beana.

Áslat guovttos maid gulaiga Juovssa humadeamen. Lásseš čaimmadii: – Dehte vuot Reatkánjár bárdni de álggii golggirdit.[206]

Muhto seammás luossa stužihii[207] fierpmi duohken. Lásseš duohpagođii dohko. Fierbmi čavggai. Lásseš vanas johtigođii johtileabbot ja njálmmis beasadedje garrusánit.

Jovnna hoahpuhii: – Duohpal Juoksa vuollebeale. Bihálaš de vavddai.

Juoksa loktestii áirruidis ja nuvván[208] diljá[209] alde čohkut álggii geassit vuollebeale ja hálai: – Gal mun jo árvidin, ahte dien geađgái dat darván.

Juoksa čurvii Lássežii: – Rohtte, ovdalgo vuollebealle čavgá geađggevuollái.

Lásseš maid geahččalii vuot rahčat: Áslat gullui Suomagáttis čaimmiheamen ja buovvaleamen:[210] – Goapmageađgi.[211]

Máhtte lasihii: – Na várrahan fas Juoksa gale Geavu botni dovdá, mii lea ovtto guovlamin bodnái badjel vanasravdda dego jallas gánda.

Jovnna maid lasihasttii: – Nahan dal Juoksa gale fas guovlat lea dego skuolfi, siđvái[212] gáddái ja dajai savkositláhkai Lássežii: – Várut dien rutkoša! Boađe veháš gáddeliidda! Nahket čuoimmi bodnái ja skurbal, vai badjel manná vuolábealle.

Lásseš maid dušái: – Hei hei leat dákko vavdasat,[213] go illá johtá fierbmi.

– Bešš, borššihii luossa Juovssa guoktá Lásseš vatnas gaskkas fierbmái. – Maid čađa goson manai? láhttestii Jovnna.

Juoksa: – Maid bat, ravggui?[214]

Jovnna: – Nordadii[215] dat gale. Fávllis stužihii vuot. – Guolit fierpme duohken gale maid livčče, go de Lásseš beare noddešii ja stándešii daid goddit, láhttestii Juoksa savkositláhkai.

Lásseš duobai gulul reašmmi[216] mielde ravgu guoli guvlui. Duobai hihtaseabbot ja sivvadeabbot mađe lagabui son bođii. Lahka orui leamen jo Lásseš mielas. Viehka lossadit ja hárvvit gaikkui. Fierbmegeažes golgi albmát ge guldaledje ja geahččaledje divvut iežaideaset vuohkkasit, vai oainnášedje Lásseža. Lásseš válddii liehpi[217] iežas lahka. Dovddai go guolli gaikkui beanta vuovssa[218] mielde vuolás. Son álggii vuovssa geassit gulul ja guovllai fierpme mielde čáhcái. Son áiccai ruškadeai guoli, muhto nu čiekŋalasas ahte ii vel mange láhkai lihpiin sáhttán roggat. Guolli gavrasattai,[219] ja beahcet[220] luddestii jo čázi ja attii riššat goaikkanasaid Lásseža čalmmiid vuostáge.

Muhto dalle beaškkihii liehppi čáhcái, ja liehppebiika sturggihii [221] luosa niehkkái.[222] Čáhci duldii, fierbmi smiezai,[223] ja Lásseš gullui cáhkkimin[224] ja hahpaštuddamin[225] čáhceborgga[226] siste.

Muhto goadjin[227] gavrii vanasravdda badjel vatnasii ja jullagođii meliin[228] ja čuimmiin. Ja ávskár[229] gullui skoarramin duoppá dáppá[230] vanasravdii. Lásseš oidnui dego suoivva gáivasaddamin sevdnjes ijas, ja muhtumiin oidnostii luosa beahcet ge gavremin,[231] ja gáivvastii[232] vel Lásseš gahpira johkii. Guktot jávkkaiga vanasvuđđui. Ii oidnon earágo duollet dálle guovlladeai Lásseš juolgi badjel vatnas, ja goadjin govda beahcet guovlladii Lásseš gápmagiid vuole. Spoahkkimin[233] gullui Lásseš šluppot goadjin oaivái, muhto eambbo beškkii vatnasii.

– Hei hei lea jo lágáš gievra, gullui Lásseš buovadeamen.

Cakkasnjálmme[234] earát guldaledje ja stirrájedje Lássežii. Ja Juoksa láhttestii: – Ii fal Lásseš gale gusto vánta leat guliin rassat. Vai leago beanta ieš dat fális.

Jovnna lasihasttii: – Vánta dal jo. Na, na, čuorbi dal jo máilmmi.

Máhtte illudii Suomabeale fierbmegeažes: áhččevuoras dat gale njuvddii goadjima dego lahppá.[235]

Juovssa guovttos álggiiga gulul oanedit fierpmi. Soai guoraiga coageheame, mii vitnjut cágii Gárggoguoikkaoaivve Suomabeallái. Juovssa áirrut bárggádalle, Jovnna čuoibmi jurai botnis, ja vanas fiŋggui[236] fierbmegeažes. Ja duollet dálle luossa stužihii fierbmái. Ja Lásseš duo ja dá ráhtagođii luosain: stužai ja beškkii, ráđai ja julai. Muhto ollu orro leamen guolit fierpme duohken. Lásseš doamai. Muhtumiid ribahii beassat ja smávimus luosjuolggit[237] manne čađa. Buot guliid ii Lásseš geargan goddit, ovtta nahkehii eallinaga sehkkii. Dat ráđai seahkain luŋkkaid alde ja maŋimustá jávohuvai.

Jovnna fertii ložžet fierpmi, vai luosat buorebut sorrojit.

Juoksa árvvoštalai guliid boršadeames: Diet galggai lean viđakilosaš. Diet ii čalbman.[238] Ja duo maid guovlalii gávccekilosaš duovvi,[239] dáiddii lean veháš ráhpadeppoš.

Jovnna: – Riekta dal gal Lásseš njuvdá ja gottilda[240] čázi ealu.

Juoksa: – Maid bat dal Lásseš fuollá, go lea maid njuvdá.

Muhto Juovssa áiru ráđihii bodnái: – Hei, mo lea coagis.[241] Čuoimmi boađán váldit. Dát njavvi[242] leage mii cáhká doarrás rastá Geavu. Duo lea Suomabealde veháš njiellobihttá, earret fas duot Dážafávli, mii don gáddeguora girdá.

Juoksa hoigadii maid čuimmiinis Suomagátte vuostá, ja guoiggadii[243] Áslat guoktái: – Alli šat golgga, dollejeahkki veháš.

Áslat čuoibmi julihii bodnái ja Máhtte julkalii[244] áirruid eret ja doamai čuoibmái. Fierbmi čavggai ja Juovssa guovttos suožaiga[245] gulul Suomagáddái. Das vuostálaste vel árggimus luosat ge.

Juoksa ja Jovnna doapmagođiiga geassit fierpmi; luovddit skálle vanasravdii, vanas šávai ja muhtun luossa ge gavrii fierpme fáros vatnasii.

Njavi vuolde sevdnjes ijas šávai gulul guoika.

Oaggumin
Pekka Lukkari: Lohkamušak 1972. Joddu, čálliidLágádus 2003.

Čurumoahti[246] dukkorattai beaivebáitagis áiteseainnis. Das dat girddašii ja návddašii geasi lieggasis. Beaivváš gorddii guovdilas áimmus ja bieggajiella sorrui sieđgamiestagii, mii čigŋái dearbmeravddas.

Áittis gullui skuhrra, muhto čurrohat eai das berostan. Doppe ođđe dálu bártnit rággasa[247] siste. Sii ledje iđidis boahtán oaggumis ja mannan nohkastit badjel guovdilas beaivvi.

Bávvál, gánddaid áhčči, lei fanasduojis.[248] Duodjesadji lea dearpmi alde. Dat leamašlan das juo máŋggaid buolvadagaid[249] áigge. Bávvál vilppasta ain duollet dálle beaivvážii ja ain njahkala duorrat.[250] Vuot vilppasta ja fuomáša ahte beaivváš leage juo Njallačohka alde. – Beaivváš lea dál nappo njealji alde. Ja dalle ledje gánddat bivdán rávkat.

– Leagoson Iŋgá muitán vuoššat káfe? – Já, oidno gal gusto suovva soicimin[251] uvnnas.

Bávvál luoitila veahčira ja duorrangeađggi gieđas fiellu ala, savdnjila smáhkuid eret gávttis ja vázzila áitti lusa. Váccedettiin su čalmmit njávket Deanu: vuollin Ovllásavvona ja bajás gitta Čearanansavvonii, muhto ii gosge oidno suhkki.[252] Áimmu allagasas borjjastit balvanjáŋgarat[253] ja ruoná čázi mielde njágadit duoppil dáppil smávva bieggačuolmmat.

– Gánddat ai, tiibmu lea njeallje ja dálki čáppis dego modji. Iige gosge oidno oaggu![254]

Rággasat álge lihkadit. Vievssis, mii lei buđaldeamen áitevuolážii ráhkaduvvon beasi siiddus, suorganii ja buškkihii[255] baluin beassásis.

Lemet lei boarraseamos, ja son lei ovddimužžan johkagáttis basadeamen. Son lei beavrret[256] ja bikšái.[257] Farga leigga johkagáttis maiddái Ánde ja Jovnna. Ánde lei Bávvála váhkar,[258] hui vilššas ja gearggus maiddái dukkoraddat. Son lei velá skuvlaagis, ja muitaluvvui ahte sus lei buorre fiehttu ja muitu. – Sus gal velá boahtá mii nu, árvaledje olbmot. Ja Lemehis boahtá badjealmmái, oalle-de váldu ja Jovnnas snihkkár, jáhkii gii jáhkeš – lei einnostan Johán-čeahci.

Gánddat rullededje duorgguid[259] dearpmi alde. Ja bures ledjege dat goikan, miiba dal beaivvadahkan.

– Gal lea juo hieavdnuluvvan[260] mu duorgu, hoahkalii Lemet.

– Dushan leage velá diimmá manus[261] jorgalkeahttá, muhto geahčasba mu duorggu, rábmosta Jovnna rulledettiin messetrulla.[262] Rulla lei Bávvál duddjostan, ja dat gal lei buorre. Lemmo Pierage lei árvalan ahte diekkáraš rulla ii gávdno Deatnogáttis.

– Menddo gordosii[263] leat nuollan duorggu, skulddoda[264] Lemet Ánde. Duorgu lei iđidis rokkis, muhto vissage Pieraš bussá lea šloahtan dasa čoru ala, buvggada Ánde ja čavggoda[265] duorggu.

Vieljažat vázzet gáddái ja soames smávva geađgi jorrala sin jozzagiid vuolde. Fatnasis skoaliha.[266] Lávka lapmala[267] skohttasii,[268]  vuoggabumbá[269] naffaga[270] gasku fatnasa ja stákkut[271] veallánit čuimmiide[272] skihpárin. Go Lemet lea velá čogastan čuoimmi, hoigada Jovnna fatnasa ja nu soai sákkadeaba[273] ođđa fatnasiin vuosterávdnjái. Oaidnaleapmái!

Ánde ordneda vuokkaid[274] ja diktá fatnasa nuorbat[275] miehtečáhcái.

– Áiggutgo don mannat meattá, čurve Piera dearpmi alde.

– In áiggo, vástida Ánde ja vuohppásta[276] fatnasa gáddái. Piera lávke fatnasii ja stellesta diŋggaidis.

– Oakkastetne go Guoikaoaivvis? – jearrala Piera

– Mo moai galge bargat, na, juos moai sugastetne,[277] vai mo, árvala.

– Na, dalle mun bijan dan stuorra basteoaivvi[278] dohko limškut,[279] vai maid árvalat? Ja don fas sáhtát bidjat dan áhččát stuorra muorravuokka[280] luokčut,[281] ávžžuda Piera.

Lea doalki. Giega jietna Eliasčohkas ja guoikka šávvan leat áidno jienat, mat beđđet[282] jávohisvuođa. Duos vulobealde báhraida[283] ráfis Juovssa buođđu ja ieš oamasteaddji oidno káfestallamin gáttis.

Bajábealde cuhlaida[284] Miehkatjohka. Dan njálmmi ledje jieŋat áiggiid mielde njedjon[285] viiddisin. Ja geassit dat leige nu coagis, ahte aiddo dal de njimaidii[286] geđggiid gaskka. Ja danne ledjege luossafitnegat[287]  measta nohkan dan jogas. Muhto muhtun vuoras lei movttiidahttán goaivut dasa ođđa oali.[288]

Ja nu ledje goaivvut ja guohkit skálahan dan gárgo[289] máŋga vahku áigge. Doppe ledje riđeštan[290] gánddat ja nieiddat, nuorat ja boarrásat. Oalli lei rahpasan uhcánaččaid ja boastto nuriid[291] ala ledje rillaborat ja seahkat leikon gárgočomaid. Muhto dađe mielde go oalli rahpasii, álggii čáhci vuorjat goaivuid. Ja nu ráhkaduvvui fielluin ja čievrras[292] buođus[293] oali ala. Ja teahtis das bođiige.

Oalli lei gárvvis. Fiellobuođus ravastuvvui ja dalle šattai meannu.[294] Geavŋŋisin[295] fallii báddasan čáhci nu ahte sáttoborga dušše šattai. Goaivuide šattai illu go oidne, ahte čázit rokkastedje sin goivvohaga[296] velá eambbo. Boares Johán-áddjáge boagustii nu ahte njuikkodii[297] velá ja gieđaid oktii doaškkui ja huikkii jula siste – dat, dat-dal ii oppa vuolgánge!

Guoika álggii juo njiellat. Ánde fertii suhkagoahtit vahkosit, muhto stággogierragat nivkkodedje[298] johtilit vuokkaid mielde.

– Velá oktii jorgalan Dáža bealde, ja dalle moai rullejetne eret, buovvala[299]  Ánde.

Muhto seammás stággu sodjala[300] ja rulla roahčagoahtá. Gákti rimškkiha eret Piera muođuid alde ja seammás leatge su gaccat juo stákkus gitta.

Luossa ruohttá[301] vulos, ja Piera čurve heahtejienain: Vuohppá,[302]  vuohppá vulos, muđuid dat gal loaktá![303]

– Goaza, goaza, das lea nana duorgu,[304] ja buoret lea suolggaid čavget, go fáhkka loavttitit, rávve Ánde. Muhto seammás juo duorgu loaččiha.[305]  – De manai vissa vuokkain, árvala Piera rulledettiin duorggu sisa.

– Vuoi gumpe, manai goson dal vuokkain ja vel dakkáraš basteoivviin, váidala Ánde.

– Vuogga lea báhcán, čurve Ánde ja ravgesta stákku nu ahte basteoaivi njuikesta áibmui duorgogeažis.

Ja gánddaguovttis luoitiba Buođđoguoikka vuollái Ovllásavvonii. Jorbalássá bálddas čujuhii skáhpi ovssiiguin áimmu guvlui. Dan lasttaid alde nollájedje[306] vilges lieđit dego njoammilat ja gehčče govaideaset Ovllásavvona speadjalis. Ii leange imaš, juos dan luhtte lávlluige dávjá giellavealgu. Dat jurddašii ráhkadit dasa beasi. Muhto máttabiegga bálkestahtii badjel Ánnevári ja ruohtastii miehtá Buođđoguoikka ja roamssihii[307] Jorbalássái. Dalle biegga darvánii skáhpái ja fađui dainna biras muoraid ja ovssiid. Ii dakkáraš bieggan bisošii geange dállu!

Beaivváš lei gávvalan Bievrráčohka beallái. Gaskaidja lei juo áibbas lahka. Piera sugadii[308] ja jurddašii mannat káfestallat savvona vulogeahčái. Smávva bárročivggažat civke fanassiidduin ja čuoikkaid lávlla lei morihan ijahis ija gozihan várás. Ándde jurdagat ledje suokkardan máŋga geainnu, muhto de viimma sáhtašan nagirvárrái. Ja doppe son niegus dal geahčai mo stuorra luossa vuojadii vuokkaid maŋis, muhto ii diehtán goabbái galggai dohppet: dápmotsilkeguollái[309] vai dolgevuggii.

Muhto seammás Piera suhkala garrasit, stággu sodjala. – De lea luossa silkeguolis gitta, čurve Piera. Luossa bážáldahttá[310] Rándolas guvlui ja duorgu gullo šuvvamin čázis.

– Mun vuohppán vulobeallái, vai lea álkit váibadit,[311] dadjá Piera. Muhto luossa álgáge doaladit[312] bajás ja Piera berre suhkaladdat[313] nannosit. Duorgu šnjirrá[314] ja luossa ruohttá bajás ja ravggoda.[315]

– Na dat gal farga váibá, vudjos fal bajás, movttiidaddá Ánde. Muhtumiin rulle sisa ja fas ferte goaza mieđihit.

Juo vuodjalii Suoma gáddái. – Na, doppe leage coagis, gal moai dal doppe de vissa bušte.[316] Guolli ii leat velá váiban. Dat raŋista[317] fas fávlái ja nu álgá rundit[318] Hánnoš buođu guvlui.

– Vuohppá, vuohppá, ávžžosta Ánde ja goahcala nu ahte stággu sodjá luohkkán. Muhto dalle guolli govddiha[319] čáz`oaivái.

– Ojá, leaba viehka bevsto, čurve Piera ja geige roahkana Ándii.

Muhto aiddo go Ánde vakŋalahttá ja lea oli oli, de goadjin[320] deaddila iežas čáze vuollái. Ja vuot ohpit. Muhto viimmat uhcánaččaid guoli oaivi badjána suolggaid olámuddui. Ánde dollesta čavga, ceggesta stákku maŋosguvlui ja faske roahkaniin goadjin skuvrimii.[321] Guolli báncarastá[322]  ja fađusta beahcehiin[323] čáziid nu ahte Ánde illá hahpaštutte[324] skille[325]  vuoiddastit lihpiin[326] oaivái. Muhto Pierage lea doamihan veahkkin ja goadjin boggá[327] juo heakkaheapmin[328] luŋkkaid alde. Fanas gábbálastala[329] ja njuikkoda Gálgoguoikka šlubbariin,[330] muhto Piera suhká gáddái fidnegalbma movttaiguin ja Ándde nierain mojohallá luossaalbmá iešdiđolašvuohta.

– Na moai dal de vušše káfe.

– Sihkkarit ja basse velá soavvilage[331] vissa.

Goargŋun, oaggun ja káfestallan
Konrad Nielsen (ja Samuel Norvang): Samegiel lokkusak, 1926.
Joddu, ČálliidLágádus 2003.

– Hiljit dal galggat goargŋut, amame šieđđaluvvat[332] vuos álggus. – Amma han lea váivi goargŋut[333] dáidda bahás guoikkaide?[334]

– Váivi dat gal lea, muhto Kárášjohka lea vel váivvit goargŋut; das dat njearit[335] leat nu garras goargŋut, ja čuoibmi[336] ii bisán oppa bodnái ge. Dán jogas leat gal bahát guoikkat go Kárášjogas, muhto das leat geađgesuojit, maid vuole beassá goargŋut, ja das savvonat[337] ge; muhto Kárášjogas ii leat dappal[338] ge, ovdal go Ráiteoaivvis bajás.

– Leat go guorvilat[339]dán jogas?

– De han leat juo guorvilat ge – ja botnečázit ja buot mii juo galggaš.

– Muhto don orut leamen vánta, go čađat lea maŋŋegeahči luovus, ja fanas njuolga.

– Gal mun dal veahá vánta gal lean mun ge. Muhto dáppe leat máŋggas geat leat vel vánttabut go mun.

– Mun in jáhke ahte lea vel oktage guhte lea vánttat go don. – Gal dat maid jo lei dát guoika bahá, muhto nu de manaime, ean oppa guoskan ge.

– Bahá dat gal oaččui lean, muhto ean moai leat vel mannan dan buot bahámus meattá. Gal dat das ii dihtto, mo geavvá.

– Maid ba dat leat ain eará guoikkat vel bahábut go dát?

– Doppe bohtet olu mat leat bahábut go dát.

– Mii maid heavvanat dalle, go ain galggažit leat verrebut go dát.

– Heavvan mii gal eat. Muhto it galgga nu garrasit cakkastit[340] fatnasa, amas šleaŋggehit, it ge galgga fávlái[341] caggat, go maŋŋegeahči lea gitta. It ge dárbbaš garrasit goargŋut; ii mis leat hoahppu gosage, gal mii noddet. Ii várra sevnnjot.

– Muhto dát fanas lea nu lossat cakkadit.[342]

– Manne ii leat lossat, go oaivvi alde lea.

– Dat lea ge buot ovdageahčen, dat gálvu.

– Danne dat lea nu, go ballen ahte ii galggašii maŋásiid[343] šaddat. Dát fanas lea nu lossat goargŋut, go maŋásii lea. Buot dán joga dat geassá fárrui, – buot geassá dan čázi maŋás. Dat lea geahppaseamos dalle, go veahá lea oaivvi alde. Muhto dál lea menddo njunásii.[344]

– Go moai dán guoikkaoaivái[345] bohte, de moai cehkkejetne[346] gáddái fatnas, goivo čázi ja divvo dan fatnas vuohkkasabbot…Cakka fávlái, cakka fávlái, don njielu ala! – ean moai govddo dákko. Dolle dien geađgge vuollái, dassážii go mun maŋŋegeaže njulgen! Na de don dál cakkas!

– O hoh! gal dat juo njivllihii[347] dákko bajás.

– Nu han dat dahká ge, go njulgejuvvo fanas. Dat lea sakka geahppasat dalle goargŋut, go cakka ii gorgŋojuvvo. Goargŋun ii čuoččo kievravuođas, muhto vuogis: oažžu gal leat vaikke man kievra goargŋut, muhto go ii leat vuohkkái[348] goargŋut, de dat ii mana bures.

– Na, guhkki lea vel dan buot bahámus guikii?

– Dohko gal lea vuos guhkki. Muhto duon savvona bajágeahčen boahtá guoika mii maiddái lea viehka bahá, muhtin čáziid:[349] go dulvi[350] lea, de lea nu čieŋal, ja vilddus[351] dat rávdnji, ahte eai bissán oppa čuoimmit ge bodnái; ja go fas menddo coahki[352] lea, de cagget dat geađggit fávlái, gitta guovddážii, – ii doppe ge leat buorre.

—

– Duo go dat dal lea guoika?

– Die dat lea.

– O surgat, lea jo fasti!

– Dál dat ii leat oppa fasti ge, muhto dulvi! Dalle dat gal lei masá dego fasti.

– Maid fasttit velá lei!

– Dušše veahá: dalle dat han lei nu, ahte buollá oppa dat johka dákko, ii ge oidno eará go dušše soarpa.[353] Dalle ii leat gal buorre nahkehit fatnasiin dan guikii.

– Na mo dalle lávebehtet beassat dákko?

– Dalle ferte dieđus ge gáinnuin[354] geassit; ii dalle stove[355] čuimmiiguin. Gáttát go dál beassat munno dan guikii, bátti haga?

– Dál gal besse. Dáppe vuolil lea nu buorre gitta don guorvil rádjái, ja oaivi ge lea fas hui buorre; ii leat eará go dat okta guorvil mii lea bahá. Muhto go moai njulgestetne fatnasa ja de hoigadetne ovtta manus[356] oaivái, gal dat dalle manná bures.

– Gos moai káfestallat galge?

– Na go dal dán guoikka oaivái bohte, de káfestalle das, ja oakkastetne[357] velá. Dakko lea hui buorre oaggunsadji[358] dan guoikkaoaivvis, aiddo njielus,[359] ja don bajit guoikkanjuokčamis[360] maiddá… Gea, go ean galgan govdut gáttabeale daid geđggiid. Darvánii de.

– Bahkkesteadnu fal! Dohko han dal manná. De nu! Bahkkejeadnu, bahkkejeadnu! – Beasaime moai dál jo. De duvdil[361] fávlái! Amma oainnat, man bures manai?

– De jo manai. In jo gáddán, ahte nu álkit besse.

– Cehkkejeadnu dal dien gárggonjunnái! – besse káfe vuoššat.

– Cehkkes buorebut, vai bissu. Ja vuolgge goikemuoraid čoaggit! Časkke vel goaŋkku![362]

Nubbi dal muoraiguin boahtá.

– Gáttát go leat dan mađe goikásat daid muoraid, ahte dola ožžo?

– Muoraid dáfus gal oččošeimme dola, muhto go beassi it buktán!

– In mun fuomášan beassi buktit; – gal mun finan lokkasteamen.[363]

Go boahtá beassi loggumis, de čurve nubbi:

– Eai go dus leat riššat? Mu riššat leat njuoskan. Čeabeliingeažis ledje, ja gorkŋodettiin čáhci rišai.

– Riššat dat gal leat mus ge, jos dat ge eai leačča njuoskan.

– Eai dat oro leamen dat gal njuoskan. Čugge dal goaŋkku! Čugge fal bissun láhkai, ja heaŋggas dan káfegievnni!

Káfegievnni heaŋggasteaddji de álgá jearrat dan oaggunsaji birra.

– Gokko dat dohppensadji[364] lea dás?

– Aiddo njielus, don bealáhagas, don rábbas[365] alde.

– Na ba dan guoikka vuolde?

– Doppe dat gal dohppe, gokko ain heive. Ii das leat mihkige vissis dohppensajiid.

Na, de álgiba dal hállat dan guovtto birra, geat ovddabeal leaba.

– Guhkkin go dan guovtto gáttát leat jo?

– In mun dieđe. Dat guovttos maid galggaiga oaggut.[366] Eaba dal soai ge leat vuos menddo guhkkin. Gal dat ádjáneigga, ja dieđusge, go oaggut galggaiga, de káfe maid lei vuoššat.

– Hei soiddas,[367] dan káfe! Ja maid orron bidjamin káfiid, muhto in leat almmatge dan mađe sáhttán.

– Dát dat gal lea jo, gusto, nu láivi dego gužža. Dása gal bohte káfiid bidjat, ja bidjat ođđasis duoldat. Dat ii borat gal ná.

– Časkke dal guoli, vai deike geiget dan guollelihti, – beasan mun ge borrat.

– Gos don leat dan guoli goddán?

– Dan lean goddán buođus.

– Ja don leamašan buđđon dán jagi?

– Ledjen mun gal buđđon, muhto ii dat dal lean fávdnát buođđu: sáttonuorri,[368] gal dat dal jo dat dihtto.

– Galle guoli goddet dan buođus?

– Godden mun moadde guoli. Mo dat galggai goddot eambbo, go goikkai dalán. Ja čávddui[369] vel dan buođu. In ožžon oppa eret ge geassit daid rissiid. Čuolu mun in lean oppa rissen ge, – boares firpmiid ledjen suhppen dan čullui. Dan doarrása in ožžon, dat lea doppe sáddo vuolde, – vaikko sáhkohattažan dainna! – Luoitte dal dan káfe, vai gerge oakkastit. Ii leat šat dilli dan duolddahit.[370]

– Amma hal dál lea jo duoldan. In gátte leat gale gazzaruittu. Amma dan vuoššá maŋŋil, go eai leačča vudjon dat káfet.

—-

– Na de galge dal geargat oaggut. Dál dal borrá, go leš mihkige.

– Go dal dán de jugistan, de dallán lean gárvvis.

– Na de vuolgu!… Hoigat dal, ja de suhkal![371]

– Gosa mun sugan?

– Suga dal vuos bajás, dasságo mun vuokkaid[372] luoittán, ja de álge easkka sugadit rasttát-rastá. Muhto vuokkaid ean muitán molsut! Gale dat aitto dohkke dáiguin ge oaggut. Gal dat lea dan mađe balvadálki, ahte dohkkejit dát vuokkat.

– Ii ba dat vel daga ovtta, makkár vuokkat leat? Balvadálkin dat galget earálágaš vuokkat go jalahassan?[373]

– Nu dat galget. Balvadálkin galget dieđus ge šelges vuokkat, ja jalahassan veaikebasttet[374] ja dakkár duolvasilkeguolit.[375] Mađe mielde dálki lea, dađe mielde vuokkat ge galget leat.

– Na goas buoremus lea borrat?

– Obbadálkin[376] dieđusge lea buoremus, ja go veahá arvvaša[377] de. Ja dalle lea hui buorre dohppet, go veahá de njallesta.[378]

– Njallesta, – mii ba dat lea?

– It dieđe, mii lea njallesta? Go veahá lihkká čáhci, dulvvasta de, de dadjet: de dal njallestii. Gos leat gal orron, go it dieđe dan? De máhtát leat dego easkka rittas luiton. Suga dal rastá! Menddo bajás jo manaime. It dárbbaš sakka suhkat. Ii leat buorre go sakka suhkkojuvvo, – veahážiid sugadat, dan mađáš ahte aiddo vavdat[379] gal eai galgga vuokkat. – De dohppii! Doala bajás fatnas, amame guoikarái ribahit! Suga don beallai dohko! – De vulggii guoikaráigge. Bargga suhkat gáddái hoahpus!. Dál gal dán háve jorggihii fas bajás.

– Gea, mo boršii![380]  Oalle stuorra guolli vel lea.

– Suga dal gáddái! – besse moai gáddái mannat. Divvul dal fatnas miehtá gátti, vai mun olahan lávket gáddái, – jos de mieđiha dan muddui lahka gátti, ahte olahetne roahkastit.[381] Láides dan fatnas badjeliidda eret ovddas… Váldde dal roahkana![382] – beasat roahkastit; boahtigođii gáddái… Hei, go nu stulat[383] dainna fatnasiin! Ruohtastii[384] fas fávlái. Láide dal juo badjeliidda dan fatnas eret ovddas! Ii dat duostta boahtit lahka gátti, go dat fanas lea das doarrás. Ii fal oro leamen nannosit, go nu njuiku. Várrugasat dal galge meannudit, – jus de fidnejetne. Viehka stuorra guolli vel livččii, go dal ii beasažii. Sihkkarit de galggat roahkastit, go dal lahkana gáddái. Boahtigođii dat gal fas gátte guvlui. Mana dal gitta čáhcerádjai ja čuoččo jaska das! Mun dal sivvadit rullen. Ale šárat[385] dan gárgo! De dat dál de boahtá njuolga gáddái. Ale fal miehtečupmii[386] gal roahkas! – dalle ii bastte roahkan; dat njalppeha,[387] ja de gal beassá dat guolli. Roahkas dal ovdalgo fas jorggiha fávlái oivviid. Njágat sivvadit roahkana dohko!

De roahkasta ja oažžu dan guoli gitta.

– Geahččo dal, leamašan go nannosit. Njahppasis[388] dat leamašan ge gusto. Gal mun juo dovden ge, ahte ii dat lean borran. Dat leamaš dušše sierahaddamin[389] vuokka, ja de darvánii njahppasii. Muhto de lei lihkku: lei nu lodji dat guolli. Go livččii lean hirrasat, ean lean fidnet dalle, ean man ge láhkai… Ale fal luoitte, ovdal go moai dearpaletne dan oaivái, vai jápmá. Jus ná luite, de gal bánccarda[390] fas johkii.

—-

– Moai ožžo dal jorggihit vulos. Ii dákko leat šat oaggumuš – ja suhke dohko guoikkaoaivái. Suga dal bures, amaset vavdat vuokkat jorgalettiin. De vavddai! Vuohppá[391] bajás! Mun ferten rullet goappašiid árppuid. Ean moai birge eará láhkai. Vuohppá fal bajás, nu eatnat go nagadeaččat! De dál gal beasai. Suhkal dal vulos! – mun luoittán fas. Suga dán beale, vai vuokkat šleaŋggehit, go rastá álge sugadit… Oktii vel fitne don bealde, ja de heite.

De leaba boahtán stuorra guoikka vuollái.

Cehkke dal vuos gáddái! Moai gehčče mo dat lea. Moai fertejetne guoddit muhtun oasi gálvvus guoikkaoaivái. Ii leat buorre guorbmefatnasiin vuolgit dohko. Go dat lossa lihtit eret šaddet, dalle moai govdo measta duon geađgegaskka. Muhto go besse dan geađgegaskka, de ii galgga fatnas ribahit vulos šleaŋggehit, go don rávdnjái boahtá. Galggat fávllabeallái bidjat čuoimmi ja rohttet nu maid veježat… Bures han dat manai. Don leat gusto oalle vánta. Bajit dal fatnasii daid lihtiid, dassá mun biippu cahkkehan stuorra váivvi ala.

– Gáttát go eallit munno oaggut káfestalakeahttá?

– In de gátte.

– Muhto go káfe galge vuoššat, de gártá jo gaskaidja, ii ge šat bora guolli.

– Ean ba moai oro iđitveaigái?[392] Moai ean oppa nodde ge dál oaggut buot. Dás leat máŋga oaggunsaji, ii ge dás leat nu gárži go doppe vuollin. Ja jávri lea maid uštit.[393] Hoigat dal! Moai gorgŋo goađi lusa, – besse káfe voššat. Jogo oainnát goađi dan alla mielli alde?

– Oainnán ba diehttelas ge. Áigga[394] dat lea ge gal goahti.

– Stuoris dat han lea ge: guoktenuppelot albmá čáhket oađđit das.

– Jogo manne rastá?

– Ean moai mana dákko oaggunsaji reavvat.[395] Moai manne veahá badjelačča rastá.

De leaba boahtán gáddái, dohko goađi lusa.

– Guotte dal daid seahkaid goahtái, amaset arvot![396] Amma moai dás letne nohkasteamen. Mun dal boađán vuolgit soarvvi[397] viežžat. Guottaš dal daid biergasiid goahtái. Máhtát go don luddet[398]luosa?

– De in máhte. Mun in leat goassige ludden luosa.

– Gal mun dal ieš ludden, go boađán. Divtte dal orrut dassážii!

De lea sorvviid viežžan ja ludden dan luosa ge nubbi, ja nubbi fas dola bidjan.

– Muhto besdat[399] munnos ii leat, masa háŋkejetne dahje gihppejetne. Gávdnoš go dákko lahka dan mađe besdat ahte dan moadde njealjadasa háŋke? Amma moai čielggi gal vušše? Gal letne rahčan dan mađe.

– Vuoššu fal! Mus lea ge nu hálu varas guollái. Dán jagi in leat oppa muosáhan ge varas guoli.

– Vuolgge dal doidit dan čielggi, ja bija ruitui!

– Ean han dál gal vuošša dan čielggi?

– Ean moai vuošša buot gal. In mun leat ge čuohppan eambbo go lahki. Dan nuppi lahki it galgga váldit; dan mun áiggun besdahkii bidjat ja sáltet lihttái.

Háladeapmi

Pekka Lukkari: Lohkamušak 1972.

– Buorre beaivvi, dajai Ánde boađedettiin Juovssa stohpui.

– Ipmeladdos, Ipmeladdos, vástidii Juoksa ja sirdilii vuokkaid ráhkadanbiergasiid veháš soggái.[400]

– Na, miiba gullo sáhkan, goddogo luossa? jearai Juoksa.

– Vai de vel luossa dákkáraš dálkkiid! Čáhcige lea loikkas dego easkka bahččon mielki. Beaivváš lea goardán juo máŋga vahku ijabeaivái. Ii lihkat dál guolli, maidba liegga čázis – gávastallá,[401] ja boggá[402] geađgeguorain, hállá Ánde ja vel joatká: – Leatgo čatnan olu vuokkaid?

– Lean han mun čanadan soames seavtti,[403] vástida Juoksa.

– Man nammasaš vuokkaid leat čatnan? jearrá Ánde.

– Na, mun lean čatnaladdan[404] ovddeš boaresnammasaččaid lassin ođđa mearkkaid nugo Gállot, Hávgga modji, Njágá nagir, Vuskkon doaivu ja Njoammel gávnnas, logahallá Juoksa.

– Na, miiba dainna lea buoremus vuogga? jearrá Ánde.

– Guollebivdiid mielas lea buoremus Hávgga modji, ja sii ostet eanáš dan, muhto luossa dohppe buoremusat Njoammel gávdnasa, čilge Juoksa, geige ovtta vuokka Ándii ja vel dadjá: – Gea, bánne,[405] die lea luosa sorbmi.

Ánde geahčada vuokka, jorahallá dan ja buovvala:[406]

– Čábbát ja bures lea čadnon ja guđjejuvvon[407] plastihka sisa. Dehan ii gal njuoskka iige bieđgan, ja guolli maid oaidná bures nama ja nu boahtá diehtit, ahte dat lea buorre sorta.

– Ja dan siste lea álki váldit eret ja čatnat durgui, hállá Juoksa.

– Maid logat? – čatnat durgui ja plastihka eret bidjat. It dal maid nu gal bargga? jearrá Ánde.

Juoksa loktesta čalmmiid Ándde guvlui, muhto fas stirresta vuokkaid guvlui ja baksamiin nivkkiha,[408] go son dadjá:

– Nu mun gal lean bargan!

– Na, galle luosa leat nappo goddán dán gease? jearrá Ánde.

– Moanaid stuorra luosaid lean goddán, muhto mun in leat ollu astan oaggut. Oainnat, duvle giđđat dohppii maiddái muorravuokka, muhto de fastat dojii akibba ja manai oppa čiŋain, čilge Juoksa.

– Oainnat dal die, mo geavai, go jáhkát mo hilbadat rávvejit, dadjá Ánde ja vel joatká: – It galgga vuokka váldit eret skuohpu siste. Čana muorravuokka virgui,[409] vierggu siibmii[410] ja siimma durgui[411] ja de bija vuokka skáhpu sisa ja mana oaggut! Oainnat dalle, ahte goadjin dat gal lea gitta.

Ja go Juovssa čalmmit orustedje juoga oaidnit, bealjit vurde lasi gullama, ja baksamat aiddo áigo ávnnastit juoga sániid, lei Ánde juo mannamin uvssas olggos ja uksalanjas vei gullui: – Oaidnaleapmái![412]

Deanofanas
Fanas lea geavahuvvon Sámis don doloža rájes, ja dan hápmi lea dieđusge ollu rievdan doložis otnážii. Mii eat dieđe makkárat Deanu álgo fatnasat ledje. Dat sáhtte lean muoras gohppojuvvon,[413] muhto maiddái gorrojuvvon náhkis. Náhkkefatnasat ledje stargaduvvon.[414] Dat mat dolle náhki njuolga ja starggasin, ledje nu gohčoduvvon rákkut[415] mat ledje giddejuvvon giellasii[416] ja ásagiidda.[417] Sávnnjit ledje gorrojuvvon suonaiguin.

Dološ muorrafatnasat ledje maiddái gorrojuvvon sávnnjiid bokte. Dát árbevierru lei ain anus Kárášjogas 1900-logu álggus. Maŋŋá návlegohte[418] dahje duorragohte muorrafatnasiid muorranávlliiguin.[419] Ođđaáiggis geavahišgohte spiikkáriid dahje duorrannávlliid.[420]

Dološ muorrafatnasat ledje guhkit ja seakkit nu ahte goarkŋodettiin ledje šuvgilat.[421] Danne dat gohčoduvvojedje goargŋunfanasin. Goargŋunfatnasat ledje buorit fievrridit gálvvuid deatnoráigge bajás, Guhkesnjárggas Deanunjálmmis gitta Kárášjohkii.

Maŋŋá go mohtora geavahišgohte, de duddjogohte govda, ruvdes[422] fatnasiid. Daid gohčodišgohte mohtorfanasin.

Otne geavahit oanehis fatnasiid, erenoamážit oaggumii. Dain leat maŋábealde soaját mat leat Rájá-Hánssa – Hans Halonen – fuomášupmi 1960-logus.

Goargŋun
Deatnofatnasis leat dábálaččat guovttis geat gorgŋot, nubbi čuožžu maŋŋeskohtadiljás dahje maŋŋevázzosis[423] ja nubbi ovdaskohtadiljás dahje ovdavázzosis.[424] Hárjánan goargŋu sáhttá maiddái okto goargŋut, muhto dalle galgá goargŋut fatnasa maŋŋegeahčen. Goargŋuguovttos goargŋuba oktanaga. Guktot goargŋuba seamma bealde fatnasa, áinnas gátti bealde. Dán láhkai lea sudno čuimmiide seamma čieŋal goarkŋodettiin ja nu sáhttiba goargŋut dássidit.

Čállán: Aage Solbakk.

Deanuluossa – bivnnuhis hersko
Áiggiid čađa deanuluossa lea leamaš nu bivnnut ahte lea geasuhan gávpeolbmuid guhkkin máddin boahtit Detnui oastit dán hersko.[425]

Kalmar-soađi  1611-1613 maŋŋá čielggai ahte riddosiiddat[426] Várjjaga rádjái galge gullat Dánmárko-Norgii. Deanu hárrái šattai nu ahte 2-3 vuolimus miilla šadde dánskalaš stivrejumi vuollái. Dat mielddisbuvttii ahte Norgga, Dánmárkku ja Vuolleeatnamiid[427] gávpelihtut besse láigohit luossabivddu Deanu vuolimus oasis. Dát lihttoláiggut[428] mearkkašedje dan ahte ožžo vuoigatvuođa oastit luosa guovllu sámi luossabivdiin dahje guolásteaddjiin.

Dát gávpealbmát dahje gávppašeaddjit rábmojedje deanuluosa, mii lei oanehaš, govdat ja buoidi. Gávpegálvun ledje sihke varas ja sálte luosat. Vuolleeatnamiid gávpealbmáin ledje mielddiset sáltenbargit geat sáltejedje luosaid. Muhto duollet dálle geavai nu ahte vuolle Deanu Guollesullo (Gullholmen) gávpealmmái nohkkui[429] sálttiin. Dalle bálkestuvvui ollu luossa. Sáltevádjitvuohta sáhtii dagahit dramáhtalaš dáhpáhusaid. Birrasii 1730 gáibidedje luossabivdit ahte gávpealmmái galggai váldit vuostá 3-4000 kg luosa mat ledje njuohcan[430] vuorddedettiin sálttiid.

Maiddái rággeluossa[431] vuvdojuvvui Guollesullos olgoriikka luossa-oastiide.

Deatnu lea leamaš deaŧalaš johtolaga várás doloža rájes. Jieŋakeahtes áigge jagis deanufanas lea leamaš čuohtejagiid deataleamos johtolatfievrun čázádagas. Gitta Kárášjoga rájes fievrriduvvojedje fárpaliid mielde sálteluosat, rággeluosat ja suovasbierggut ja lassin náhkit Guollesullo (Gullholmen) gávpái vuolle Deanus.

Maiddái geassáduvvan[432] spihkeluossa vuvdojuvvui badjeolbmuide, geaid mielas dát lei hersko. Lea daddjon ahte lei spihkeluossa[433] mii vuosttasin fállojuvvui badjeolbmui go bođii guossái.

Birrasii 1900 heite rággemis luosa ja nogai maiddái gávpegálvun Deanus. Dan rájes álge jiekŋudit luosa ja sáddet dan máttás varasnaga.[434] Dan duođašta gávpealbmá Birger Pedersena bárdni, Viktor Pedersen Deanu jahkegirjái (2010). Su áhčči, gii lei álggahan gávppi Skiippagurrii 1924, oastigođii ollu luosaid sihke Buolbmágis ja vuolle Deanus mat sáddejuvvojedje máttás Bergenii. Son maiddái sáltii luosaid fárpaliidda. Go fárpalat ledje dievva luosaiguin ja luosat ledje sálton, de bogastedje ráiggiid fárppalvuđđui ja golggahedje vuordda[435] olggos. De dahppe[436] ráiggiid. Luossafárppal dettii 120 kilo.

Čállán: Aage Solbakk.

Luosa rádjan ja seailluheapmi ovdalaš áigge
Ovdalaš áiggiid go eai lean vel min áigge seailluhanneavvut dego jiekŋabovssat ja -skáhpet, de olbmuin ledje sin iežaset vierut vurket guoli nu ahte dat lei borahahtti vel badjel dálvvi ge.

Sálti lea sihkkareamos ja buoremus seailluhanávnnas. Dan fidnegohte deatnolaččat mearraguovllu gávpealbmáin goittot gaskaáigge[437] rájes. Juohke dállodoalus lei guollebuvri[438] gos luossa seailluhuvvui erenoamáš luossalihtis mas lei sálteláhka dahje vuorda.[439] Dát sáltenvuohki Deanus lea dovddus goittot 1600-logu álggu rájes. Lávejedje maiddái rágget[440] luosa, mii lei hersko. Sárggastedje luossabeliid ja heŋgejedje daid goikat. Ii galgan leat menddo buoiddes luossa. Lea daddjon ahte šoaran[441] giđđat ja čužžon luossa čakčat ledje buoremusat rágget. Rággeluossa lei hui geahpas ja geavahuvvui niestebiebmun, seamma láhkai badjeolbmot geavahedje goikebierggu.

Rággeluossa orru leamen boarrasat go sálte- dahje spihkeluossa. Luosa rággen lei geavahusas ain 1800-logu loahpas Deanus.

Ođđa áiggis rádjan ja seailluheapmi dáhpáhuvai omd. dán láhkai: Go luossa lei goddon, de čollejuvvui ja doidojuvvui. Dasto luddejuvvui, ja bealit nájastuvvojedje[442] eret. Oaivi, čielgedákti[443] ja ákkil[444] čuhppojuvvojedje vuoššan várás, ja bealit sáltejuvvojedje.

Dábálaččat ledje sierra lihtit stuorát ja smávit luosaid várás. Dittiid dušše čollejedje, časke eret oaivvi ja beahceha ja bidje nie sálteláhkii dahje vurdii, mii lei ráhkaduvvon dan láhkai ahte sálti lei duolddahuvvon čázis dassái go dat lei gallánan.[445] Stuorát guliid dikte vuos sierra eabbáris[446] sáltut ovdal go bidje sálteláhkii. Luossalihtiid áimmahušše vásedin[447] guollebuvrris.

Guollebuvri lei dábálaččat ráhkaduvvon vieltái.[448] Sturrodat sáhtii lean die 5 X 6 m. Dálvit fievrridedje jieŋaid buvrái ja jieŋaid ala lebbo vel sahájáffuid[449] vai jiekŋa bisošii suttakeahttá čakčii. Buvrris ii lean mangelágan glássa dahje luŋkaráigi.[450] Dat lei áibbas seavdnjat.

Čállán: Aage Solbakk.

Šattuid geavaheapmi borramuššan
Šattuid geavaheapmi borramuššan lea leamaš ja lea ain hui dábálaš ja deaŧalaš Sámis.

Olbmoborranrássi[451] dahje boska/fádnu lea leamaš ja lea ain hui deaŧalaš sámi dállodoalus, sihke borramuššan ja dálkkasin. Sihke J. Schefferus (1673, 1956) ja Knud Leem (1767) namaheaba dán šattu deaŧalašvuođa sámiid biebmun. Šattus lea ollu C-vitamiidna, ja mearrasápmelaččat lávejedje šattu buonjostit guolevuojas ovdal go borre dan. Muđuid sáhtii boskka borrat nu go lea. Das faskkasta dušše gara eret, de lea borramis.

Boazosápmelaččat lávejedje maiddái atnit dán šattus ávkki. Ovdamearkka dihtii mollejedje veaháš das, ja moaluid vušše bohccomielkkis nu ahte šattai suohkadin mii goikaduvvui bohcco čalbmasiin.[452] Šattai muhtunlágan vuostán man borre dálvit.

Juopmu[453] ja eavru[454] leat gávdnamis lákta eatnamis. Dain lea maiddái ollu C-vitamiidna. Daid sáhttá nu borrat, muhto juomu lávejedje maiddái seaguhit mielkái, mii gohčoduvvui juopmomielkin.

Njálggaháiruohtas[455] gávdno sihke mearragáttis ja Davvi-Norgga ja Sámi badjosiin ja váriin. Njálggaháiruohtas namahuvvo čálalaš gálduin 1500-logu loahpas. Go Dánmáku-Norgga gonagas Ckristian IV jođii davvi ja nuorta Sámis 1599:s, de su beaivegirječálli čállá ahte nuortasápmelaččat geavahedje njálggaháiruohttasa sihke biebmun ja dálkkasin.

Muorjjit leat leamaš ja leat ain deaŧalaččat sámiid biebmodoalus.[456] Muorjjit leat luopmánat,[457] joŋat,[458] sarridat[459] ja čáhppesmuorjjit.[460]

Hui deaŧalaš Sámi muorji lea luomi, mas lea hui ollu C-vitamiidna. Lea dábálaš gazzat luopmániid milkkiin, dahje sáhttá maiddái geavahit meastun.[461]

Rásselávki[462] lea hui anolaš buotlágan bibmui. Go lea čollen jávreguoli, de lea leamaš dábálaš bidjalit rásselávkki oktan veaháš sálttiin čoavjevuollái. Go lea orron veaháš áigge, de lea buorre basistit dola ovddas dahje vuoššat. Dat duođaid njávkkiida.[463]

Čállán: Aage Solbakk.

Báikenamat ja doahpagat mat govvidit deanu
Báikenamat govvidit omd. báikki, gili, joga, njárgga, vári jna. Sámi báikenamat sáhttet čuodjat hui ártegin sidjiide geat eai ádde sámegiela. Sámi báikenamat sáhttet maid leat hui guhkit, omd. leat njeallje sáni goallostuvvon dás: Buođđogoađevuohppenjárga (Buođđo-goađe-vuohppe-njárga – ”laksestengsel-gamme-kjos-nes”) mii lea Kárášjogas.

Deanus leat omd. máŋga čuohte báikenama mat govvidit guollebivddu. Dáppe leat omd. Nuohttegoatnil gos nuhtto, Buođovuolle mii lea gohpi[464] Geavgŋás ja Juhán-Niljasgohpi gos Juhán-Niljas – Nils Wigelius lávii šlivgut.[465]

Savu, savvon[466]lea hui guhkes oassi jogas dahje deanus, mas dadjat ii leat rávdnji. Savu lea maid báikenamma badje Deanus. Savvonis lea buorre sugadit ja okkodit. Savvona vulobealde lea dávjá guoika, rávdnjás oassi jogas, gos lea maiddái buorre oaggut.

Guoikkas leat dábálaččat buorit oaggungobit ja –dabbalat. Dappal[467] lea stuorát, viiddis gohpi, mii maiddái sáhttá leat geavgŋás. Geavŋŋis lea stuorra, rávdnjás guoika. Geavŋŋis, mii lea maiddái báikenamma Deanus, lea buorre oaggun- dahje šlivgunbáiki, gosa geassit čoahkkanit ollu turisttat šlivgut.

Go luoitila fatnesiin guikii, de ferte váruhit guorvila,[468] mii lea guoikkas gahčahat, vai fanas ii gopmán.

Guoikkas leat geađggit, maid vulobealde lea dávjá jorrirávdnji. Dat gohčoduvvo ráppasin[469] dahje ráppašin. Unna guoikkaš, mas lea veaháš rávdnji, gohčoduvvo gis njavvin.[470] Njallavárnjavvi vulobealde Hillágura lea beakkán oaggunsadji. Dasttán njavi vulobealde lea goatnil.[471]Goatnil lea viiddis oassi jogas, ja ii leat rávdnjái.

Čállán: Aage Solbakk.

Dádjadit meahcis
Sámegiella lea hui rikkis sániid dáfus mat govvidit eanadaga.[472] Jos mii namahit ovdamearkan sáni čearru,[473] de sámegielagat, goittot boarrasat buolva, dihtet mii dat lea. Dat lea hui alla, viiddis guovlu omd. duoddaris. Go mii čilget dákkár guovlluid, de mii ”ealasin dahkat” daid earáide, vaikko eai leat fitnan jure juste dan čearus. Dát gohčoduvvo ”johtit bagadusa mielde”.

Sápmelaččas lea leamaš vissis vuohki mo oahpahit nuorragearddi[474] dádjadit meahcis. Vádjolettiin lea deaŧalaš dárkot váriid, čearuid, čomaid, čoruid, buolžžaid, vumiid, marrasiid, skoahpaid, vađaid, jekkiid, na obbalohkái eatnamiid vai diehtá gos lea ja nu dádjada fas ruoktot.

Jođedettiin meahcis lea maiddái deaŧalaš diehtit eanadagaid namahusaid, mat govvejit dárkilit makkárin dat lea. Go lea vádjoleamen alla, viiddis duoddaris, de dat gohčoduvvo čearrun.

Go gorgŋesta jorba alážii, mii ii leat nu viiddis muhto dan mađe allat ahte oidno bures, dat gohčoduvvo oaivin.[475] 

Unna, jorba oaivváš alla eatnamis lea fas čolpi.[476] Oalgin[477] fas gohčoduvvo uhcit várri mii lea stuorra váris gitta.

Go várri nohkagoahtá, de gohčoduvvo dat njunisin[478] dahje njunnin; muhto go várregeahči čohkaluvvá ja lea guhkes njoaiddu,[479] de dan dadjet fas seaibbužin.[480] 

Go duoddaris njiedjala[481] eatnamii, mii lea hui viiddis ja gos leat muorat, jávrrit ja jeakkit ja jogažat, de dat gohčoduvvo vuopmin.[482] Go lea muorraeana, muhto datte ii albma vuopmi, de dat fas daddjo vuomádahkan. Vuomis lea maid vuovdi,[483] mii lea muorraeana, gos leat stuorra muorat, mat leat buorit čuohppat boaldámuššan.

Vuomis sáhttá leat rohtu[484] ja rahkadas,[485] mii lea nu suohkat ahte illá beassá čađa. Maras[486] fas lea jalges, alla eana mas leat sihke boares ja ođđa muorat. Marrasa birra leat dábálaččat jeakkit.

Roavvi[487] lea maid alla eana, mii dábálaččat lea buollán eana, masa leat šaddan ođđa muorat. Roavis sáhttá leat muorravállja[488] mii gohčoduvvo vađđan.[489] Muhto vađđa lea dávjjimus čoruid ja dieváid gaskkas ja lea báljes jalgadas mii ii leat nu dimis go jeaggi. Jekkiid gaskkas sáhttá leat muhtunlágan gudji gokko beassá vácci. Dat gohčoduvvo namahusain suohpáš dahje jeaggesuohpáš.[490] Jeakkis sáhttá vuolgit jalgadaseana marrasii. Dat gohčoduvvo skoahppan.[491] 

Čállán: Aage Solbakk.

Dolastallan
Sápmelaččas lea omd. vissis vuohki mo dolastallat ja man láhkai dollasajis galgá láhttet, jos dal dát ge árbevierru lea rievdamin. Vádjolettiin meahcis lea leamaš – ja lea ain – dáhpin cahkkehastit dušše dan veardde dolaža ahte fidne vuoššastit[492] káfe goaŋkogeahčen ja basistit juoidá bassenmuorain njálmmi guvlui.

«Máŋgii lei álki oaidnit erohusa sápmelačča ja norgalačča dollasajis», čilge badjeolmmoš Ánddira Ándde-Niljas – Anders Nils Guttorm, Hilláguras Deanus eret. «Norgalaččas lea dábálaččat ollu stuorát dollasadji, ja son hárve geavaha goaŋkku. Son bardá geđggiid badjálaga dollasaji birra ja bidjá geđggiid ala doarrás muora masa heŋge vuoššangievnni.»

Murren[493] ja dolastallan lea nappo deaŧalaš oassi sámi árbevirolaš máhtus. Ráššodálkin[494] dahje guoldun[495] olgoáimmu ovddas meahcis lea deaŧalaš máhttit cahkkehit dola. Lea dálki, ilbmi[496] ja dárbu mat mearridit dolastallama vugiid dahje šlájaid. Lea sáhka geassedolas, dálvedolas dahje goahtedolas.

Dolat dahkkojit ilmmi, eatnama ja dárbbu mielde. Go lea báhkka ja goikedálki, de ii oktage cahkket stuorra dola. Dálvit badjosiin[497] dahje meahcis garraseamos buollašiid áigge lea buorre diehtit makkár muorra biktá[498] dahje ligge bures ja bistá guhká.

Go áigu cahkkehit dálvedola, de lea buorre geavahit gudduid[499] ja darffiid[500] mat gávdnojit miehtá Sámi. Dan lassin geavahuvvojit soarvvit[501] gos dat leat gávdnamis.

Dábáleamos muorra lea soahki, mii gávdno miehtá Sámi. Goađis lea buorre geavahit čiergamiid[502] dahje galddaid[503] dahje čoskkaid.[504] Meahcásteaddjit lávejit smáhkkut[505] čiergamiid dahje galddaid goađi olggobeallái. Dat bullet ja liggejit bures. Go galgá juoidá oažžut duldet johtilit, de cahkkeha čierggadola. Dan dola cahkkeha bivvalis dálkin.

Stohkkedolla[506] lea dábálaš geassit. Dat suovasta bures ja lea buorre čuoikan. Issoras čuoikan lea ain buoret bardit lavnnjiid[507] stohkkedola ala. Njuoska stohkit leat maiddái oalle suvvii ja leat buorit go dáhttu buorre suovastandola. Muhto dat eai buole arvin.

Ástamuorra,[508] mii lea čuhppojuvvon ja orron olle-[509] dahje oalukeahttá eatnamis jagi, gal buollá funet. Dola lea álkkimus cahkkehit gálvasogiin. Gálvasoahki[510] ligge maiddái hui bures.

Geassit lea dieđosge álkkimus gávdnat juohkelágan boaldinmuoraid. Go joavdá ordda[511] bajábeallái ja áigu dolastit, de lea rohtu buorre. Rohtu addá maiddái suoji. Duoddaris muorahis guovllus leat skierrit[512] ja dakŋasat[513] buorit boaldámuššan. Skierredolla[514] ii leat gal nu rivggas.[515] Skierrit bullet hui johtilit. Danne ferte leat dollagáttis stuorra skierrelátna dahje -leadji ja áinnas biegga vai buollá bures.

Go áigu cahkkehit daŋasdola, de gal ferte bossut dan bures, jos das áigu fidnet káfe duldet. Gaskkas[516] dahje reatká lea buorre boaldámuššan buotlágan dálkin. Dat ii njuoskka čađa, ja dan oažžu buollát ráššun[517] ge. Muhto gaskkas- dahje reatkádollagáttis ii leat gal nu vuogas čohkohallat. Gaskkas dahje reatká russu[518] issorasat.

Muhtumin dárbbaša dassalit muoraid mat leat menddo latnjalagaid vai dolla buolligoahtá buorebut, fáddet[519] dan. Dasa geavahuvvo asttáhat,[520] mii lea gáffalhápmásaš muorrasoabbi. Dainna maiddái heŋge gáffegievnni goaŋkogeahčái.

Čállán: Aage Solbakk.

Sátnelistu

[1] doaba – doahpagat (fl): begrep.

[2] buođđun: stengselfiske.

[3] golgadeapmi: drivgarnfiske.

[4] njaŋggofierbmebivdin: stågarnfiske.

[5] oaggun: stangfiske.

[6] buođđu: laksestengsel.

[7] doaris: tverrstengsel (i buođđu).

[8] joddu: posegarn i laksestengsel.

[9] vuojahat: ledegarn i laksestengsel.

[10] čuollu: ledegarn med stolper i laksestengsel.

[11] vulosearti, earti: helling, skråning på bunnen av elv el. innsjø.

[12] duorbulit: her: fortest plaske, skremme fisken i garnet (med čuoibmi – båtstake).

[13] dirkat: komme lite grann (om fisk i garn eller stengsel).

[14] eamiboaris: urgammel.

[15] luossabivddus: laksefiskeredskap.

[16] eamiboaris: urgammel.

[17] gikta: synkestein (til fiskegarn).

[18] luovdi: flå.

[19] ráhkkanus: innretning.

[20] goldin: driv- og dragnotfiske.

[21] goldda: drivgarnlenke.

[22] oazis – oahcá: her: stengsel med garn el. ris over elv.

[23] holga: stang.

[24] villi: opprettstående stang i laksestengsel.

[25] sierrán, sierrámat: hver av de tettsatte tynne furu- el. bjørkestammer med rotenden ned (brukt i laksestengsel)

[26] seagan: innretning av stolper eller bukker med tett risfyll, anbrakt ovenfor buođđu, forat strømmen ikke skal være for sterk så den generer eller hvirvler opp sanden (nå forbudt).

[27] meardi: teine, ruse.

[28] báktegovus, báktečuolus: helleristning.

[29] vuodna – vuotna (dássemolsašupmi dn-tn): lykke. (Vuotna – vuona  tn-n: fjord).

[30] vuoksa: dybde på garn.

[31] mášoheapme: utålmodig.

[32] ulli: flo, ulli ja fiervá flo og fjære.

[33] čoska: her: flottør i enden av drivgarn – golgadat.

[34] čuohcit: her: gå i garn (om fisk).

[35] čuoibmut: her: stikke med staken – čuoibmi ned mellom båten og drivgarnet for å hindre laksen fra å gå imellom der.

[36] cohkolat: grunne.

[37] govddohat: flottør.

[38] nođđo-oaggun: nøstefiske.

[39] áiggegollu: tidsfordriv.

[40] nođđu: nøste.

[41] duorgu: snøre.

[42] vuogga: fiskekrok.

[43] basta: en kort stokk med innhakk i enden.

[44] mieđihastit: gi etter for litt trykk.

[45] váibadahttit: gjøre trøtt (her: om laks); váibat: bli trøtt.

[46] dolgevuogga-oaggun: fluefiske.

[47] alitseahtu: overklasse.

[48] sáhkku: bot, forelegg.

[49] ovdu: fordel.

[50] bálkáhit: lønne, leie.

[51] ofelaš: guide, veiviser, kjentmann.

[52] gohttet: slå leir, telte.

[53] doappar – doabbarat (fl): avfall, rask.

[54] ceahkkut: bygge (hus, hytte).

[55] oaggunbarta: laksefiskehytte.

[56] dolgevuogga: flue.

[57] basteoaivi: skjesluk.

[58] reahka: reke.

[59] rulla: snelle.

[60] fárfu: løkke, ring.

[61] látnjá: ungbjørk.

[62] suhpi: asp, osp.

[63] hervvoštallat: more seg.

[64] gohttensadji: leirplass, teltplass.

[65] oaggunskibir: fiskekamerat.

[66] buođđobivdu: stengselsfiske.

[67] vuoggabivdu: fiske med krokredskap.

[68] golgadeapmi: drivgarnsfiske.

[69] nuohttun: notfiske.

[70] njaŋggofierbmi: stågarn.

[71] duhásteapmi: lysterfiske.

[72] joddobuođđu: stengsel med posegarn.

[73] meardebuođđu: stengsel med teine/ruse.

[74] ulbmi, ulbmil: hensikt.

[75] luosat: stengselsgarn for laks (med større maskevidde).

[76] guv-čalbmi: stengselsgarn med minste tillatte maskestørrelse.

[77] diddi: liten laks ca. 1-3 kg.

[78] guvžá: sjøørret.

[79] čuonžá: gjeldlaks (om høsten).

[80] cihccat: farge, barke (fiskegarn).

[81] oamásmit: bli gammel, slitt.

[82] čuollofierbmi: ledegarn (i buođđu).

[83] buođoal-fierbmi: tverrstengselsgarn.

[84] cihca: barkelut.

[85] báinna: stoffarge.

[86] álus: sevje.

[87] seahká: sammenblandet med.

[88] čivttaárpu: bøtetråd.

[89] čuolda: stokk, påle, stolpe.

[90] oarjuolgi: bukk i laksestengsel.

[91] šluppot: klubbe.

[92] mieskat: råtne, morkne.

[93] doaris: tverrstengsel.

[94] vuojahat: ledegarn i laksestengsel.

[95] joddu: posegarn, garn i laksestengsel.

[96] čuollu: ledegarn med garn og stolper.

[97] sudja: grunn, årsak.

[98] gurgalit: kaste ut, la løpe ut, strekke ut (garn).

[99] bivdočáhci: fiskested, fiskesone.

[100] searvvadit: slå seg sammen om å.

[101] lávggadit: komme ut av det med hverandre.

[102] joddosadji: posegarnsplass.

[103] earti: helling, skråning på bunnen av elv eller innsjø.

[104] boađa: (laksens) vandrevei (inn i laksestengsel).

[105] ozadit: lete etter i lengre tid; ohcat: lete etter, søke.

[106] coagostit: synke plutselig (om vannstand), coahkut: synke.

[107] seagan: innretning av stolper eller bukker med tett risfyll, anbrakt ovenfor laksestengsel, forat strømmen ikke skal være for sterk så den generer eller hvirvler opp sanden (nå forbudt).

[108] dirkat: komme lite grann (om fisk i garn eller stengsel).

[109] fávleoalgi=davveoalgi: den ytre garnvegg av joggu, motsatt gáddeoalgi.

[110] čuoldabadji: stolpelengde; badji: lengde.

[111] duvdilit: her: skyve, støte litt (laks inn i joddu); duvdit: skyve, støte, støtte.

[112] čuldet: sette stengselsstolper.

[113] hávddardit: virvle (om sand).

[114] goarat: tynn stokk (som enden av stengselsgarnet er tredd på), garnstokk i stengsel.

[115] lieksa: synkestein i buođđu.

[116] oalgebáddi: tau som holder gáddeoalgi på plass (er festet til en påle som kalles oalgebátčuolda).

[117] gáddeoalgi: den indre, kortere garnvegg av joddu, motsatt fávleoalgi.

[118] oalgebátčuolda: påle som oalgebáddi er festet til.

[119] vuollebealli: her: underdel, nedre del av joddu.

[120] moardit: skyte garn.

[121] badjebealli: her: øvre del på joddu.

[122] maŋŋálas=maŋŋálasjoddu: garn i laksestengsel som står lenger ned.

[123] guorrat her: følge (ledegarn; om laks).

[124] gálgalit: løse fort; gálgat: løse.

[125] dierrut: tilsmusses, bli ruskete (om fiskeredskap).

[126] boađestit: komme litt; boahtit: komme.

[127] coahkut: her: synke, avta, minke (om vannstand); coahkulit: synke plutselig; soagostit: synke plutselig og litt.

[128] fávlelii: lenger ute fra land (enn); fávli: dypt vann, vann; fávlái: langt uti; fávllis: langt ute på vannet.

[129] bahrrat: dure, bruse.

[130] šluppot: klubbe.

[131] buođđoreŋko=oarjuolgi: stengselsbukk.

[132] dorggiidallat: skjelve.

[133] bárrahin: som best.

[134] soallut: pirke.

[135] áhkkoroaibi: «kjerringgeip».

[136] dohppehat: grep, klyp.

[137] nađđa: skaft.

[138] njaskkihit: rives.

[139] umáhttu, umáhtos: uvant, ukyndig.

[140] giivviskuddat: bli hissig, ilter.

[141] suohpput; her: sette (garn).

[142] gieskat: nylig, nyss.

[143] eattehit: plutselig bli fornærmet, støtt; eaddut: bli sint.

[144] gálgu: hustru, kone.

[145] buškalit: stikke inn.

[146] stužaidit: holde på med å plaske el. skvulpe; stuhčat: plaske, skvulpe.

[147] maŋŋedilljá: den bakerste tilje i båt.

[148] čázet: skinnstøvvel, vanntett sko.

[149] spálčaluvvat: bli hårløs.

[150] buđodit: sette stengsel på flere steder.

[151] ealjárdeapmi, ealjárvuohta: iver; ealjár: ivrig, flittig.

[152] cuvzat: småskjenne, mase.

[153] veahkaválddálaš: voldelig.

[154] fidnu: gjøremål, foretagende.

[155] riehpu: stakkar.

[156] sujaheapme: uskyldig.

[157] diddečaskkis: stykke av smålaks.

[158] sátku: båtstø.

[159] cehkket: sette en båt på land.

[160] heakkadit: her: få liv, dvs. laks (i stengsel).

[161] cirkenjunni: oppstoppernese.

[162] bassenmuorra: stekepinne, spidd.

[163] gožuiduvvat: tilsotes, bli tilsotet.

[164] goaŋku: stokk til å henge gryte eller kjele på over åpen ild.

[165] ráddi: glo, brennende eller forkullet vedskie.

[166] duohpalit: hale inn fort.

[167] gávva: sving, bukt.

[168] luovdi: flå.

[169] vuollebealli: nedre del av garn.

[170] bajábealli: øvre del av garn.

[171] gevrestit, gevret: kommandere.

[172] áiru: åre (i båt).

[173] bohraidit: hvirvles, fosse.

[174] duvddašit: skyve, støtte flere ganger; duvdit: skyve, støtte.

[175] čuoibmi: båtstake.

[176] bárggádit: her: skrike plutselig eller en gang; bárgut: skrike.

[177] suolggaid: sakte, langsomt.

[178] savu, savvon: stilleflytende elvestrekning.

[179] bálkkodit: kaste i lengre tid; bálkut: kaste flere ganger.

[180] suonjar: lysstråle.

[181] cáhkit: her: stikke seg fram.

[182] vuoksa: dybde på garn.

[183] golgadat: drivgarn.

[184] suoivvahallat: røre seg, bevege seg fort.

[185] šloaŋkit: slamre.

[186] oanedastit: forkorte fort; oanidit: forkorte.

[187] cáhkkit, čáhkkat: pese, stønne.

[188] loarfi: sjusk.

[189] smiergit: knase, knurpe.

[190] ruohčat: knake.

[191] suillodeai=suillodeaddji: gyngende.

[192] dušát: gneldre.

[193] soandi: møkk; hiitta, hiitamat (fl): buksebak.

[194] smierggihit: knase el. knurpe plutselig el. en gang; smiergit: knase, knurpe.

[195] guhkedastit: her: forlenge fort (om drivgarn); guhkidit: forlenge.

[196] golgadit: fiske med drivgarn.

[197] njabirdit: gli ut, gli vekk.

[198] ruotkkuš: tre eller busk som er halvt eller helt rykket opp av jorda.

[199] goatnil: stille og strømfritt sted i elv.

[200] giđđabáttačáhci: flomvann om våren.

[201] čuohcinsadji: sted i elv hvor fisk går i garn.

[202] goapmageađgi: stein som har utoverhengende kant.

[203] seaivvas: gjerdestolpe.

[204] holga: stang.

[205] cuskit: fnyse.

[206] golggirdit: plaske.

[207] stužihit: plaske eller skvulpe til plutselig eller en gang; stuhčat: plaske, skvulpe.

[208] nuvván: uten videre.

[209] dilljá: tilje (på båt).

[210] buovvalit: ymte om i korthet; buovvat: ymte.

[211] goapmageađgi: stein som har utoverhengende kant.

[212] siđvát: myse med øynene.

[213] vavddas: her: noe garnet setter seg fast i (under drivgarnfiske).

[214] ravgut: flere ganger rykke.

[215] nordadit: her: slå seg mot garnet en gang (om laks); nordat: slå seg (mot noe).

[216] reašmi: tau i overkanten av fiskegarn og not (på not og stengselsgarn også i underkanten).

[217] liehppi: klepp, krok til å huke fisk med.

[218] vuoksa: dybde på garn.

[219] gávrasaddat: bukte seg, vri seg; gávrát: stå bøyd til den ene siden, skakk, forvridd.

[220] beahcet: spord.

[221] sturggihit: brake plutselig eller en gang.

[222] niehkki: nederste del av bakhodet.

[223] smiehcat: gi knasende, knakende lyd.

[224] cáhkkit: pese, stønne.

[225] hahpaštuddat: snappe etter pusten.

[226] čáhceborga: vannsprut.

[227] goadjin: hannlaks.

[228] mealli: styreåre.

[229] ávskár: øsekar (i båt).

[230] duoppá dáppá: her og der.

[231] gavret: svinge seg (i annen retning).

[232] gáivvastit: en gang gripe eller gjøre en bevegelse.

[233] spoahkkit: smelle, banke.

[234] cakkasnjálmme: med åpen munn.

[235] lahpis – lahppát (fl): loppe.

[236] fiŋgut: sprelle, dingle.

[237] luosjuolgi: laks på ca. 3-6 kg.

[238] čalbmat: bli seende.

[239] duovvi: holaks, rognlaks.

[240] gottildit: prøve å ta knekken på.

[241] coagis: grunn (om vann).

[242] njavvi: mindre stryk.

[243] guoiggadit: antyde flere ganger.

[244] julkalit: en gang støte noe imot noe så det drønner, dunke noe imot noe; julkalin oaiván seaidnái, nu ahte seaidni julkkihii: jeg dunket hodet mot veggen så det drønnet i veggen.

[245] suohčat: sige; fanas suohčá buorebut go deattus lea: båten siger bedre når den er lastet.

[246] čuru: flue; moahti: sverm.

[247] rákkas: sovedekke.

[248] vanasduodji, fanasduodji: båtbygging.

[249] buolvadat, buolva: generasjon.

[250] duorrat: klinke

[251] soicit: fyke, ryke.

[252] suhkki: roer.

[253] balvanjáŋgarat (pl): langstrakt skydekke.

[254] oaggu: stangfisker, dorgefisker.

[255] buškkihit: plutselig smette (inn).

[256] beavrret: langbeint.

[257] bikšái: bakoverbøyd.

[258] váhkar: skrapkaka, en kvinnes siste barn, yndlingsbarn.

[259] duorgu: fiskesnøre.

[260] heavdnuluvvat: bli som spindelvev.

[261] manus: helt siden, diimmá manus: helt siden i fjor.

[262] messetrulla. messingsnelle.

[263] goarddus, gordosat (fl): sted hvor det er lys og varme.

[264] skulddodit: bebreide, irettesette; skuldohallat: bli irettesatt.

[265] čavggodit, čavggadit: gjøre strammere.

[266] skoalihit: skramle el. klirre plutselig el. en gang.

[267] lapmalit: i hast gjømme seg, skjule seg.

[268] skohtas: skott (i båt).

[269] vuoggabumbá: fiskeskrin.

[270] naffagit: sette seg på huk.

[271] stággu: fiskestang.

[272] čuoibmi: båtstake.

[273] sággat, sákkadit: stake (i båt) svært, energisk.

[274] vuogga: fiskekrok, sluk.

[275] nuorbat: sige.

[276] vuohppástit: i hast ro båten baklengs; vuohppát: ro baklengs.

[277] sugastit: ro el. dorge litt el. en kort periode; suhkalit: begynne å ro, ro litt; suhkat: ro.

[278] basteoaivi: skjesluk.

[279] limškut: slenge hit og dit.

[280] muorravuogga: wobbler (fiskesluk av tre).

[281] luokčut: bykse.

[282] beađđat: stikke hull på.

[283] báhraidit: fosse, bruse.

[284] cuhlaidit: holde på med å mumle; cuhllat: mumle; hálai nu cuhla: snakket så mumlende; cuhlihit: áiggun cuhlihit duinna: jeg vil snakke et par ord med deg i all stillhet.

[285] njeadjut: skrape.

[286] njimaidit: holde på med å småpistre el. pipe; njimmat: småpistre.

[287] luossafitnet: laksefangst.

[288] oalli: dypål (i elv).

[289] gárggu: grusbanke, steingrunne (i elv).

[290] riđeštit: sysle.

[291] nuorri: sund; elvearm, sideelveløp.

[292] čievra: grus, grov sand.

[293] buođus: demning.

[294] meannu: her: spetakkel.

[295] geavŋŋis: stort stryk.

[296] goivvohat: grøft.

[297] njuikkodit: hoppe, sprette en stund; njuikut: hoppe; njuikulit: hoppe fort.

[298] nivkkodit: smårykke.

[299] buovvalit: ymte om i korthet; buovvat: ymte.

[300] sodjalit: bøye seg plutselig; sodjat: bøye seg.

[301] ruohttat: her: svømme fort (om fisk).

[302] vuohppát: her: ro båten baklengs.

[303] loaktit: her: slites av.

[304] duorgu: fiskesnøre.

[305] loaččihit: plutselig slakne el. løsne; loažžat: bli løs el. slakk.

[306] nollát: sitte nedhuket.

[307] roamssihit: plutselig sette seg.

[308] sugadit: her: ro kontinuerlig frem og tilbake.

[309] silkeguolli: Phantom-sluk.

[310] bážáldahttit: her: skyte fart.

[311] váibadit: trøtte.

[312] doaladit: holde på noe i lang tid; doallat: holde.

[313] suhkaladdat: her: begynne å ro.

[314] šnjirrat: frese, sprake.

[315] ravggodit: flere ganger rykke, slite.

[316] buštit: banke.

[317] raŋistit: ta et tungt tak, rykke.

[318] rundit: dra, slepe, trekke tungt.

[319] govddihit: plutselig flyte opp.

[320] goadjin: stor hannlaks.

[321] skuvrin: hodet på fisken, uten underkjeven.

[322] báncarastit: sprette hit og dit.

[323] beahcet: spord (fiskehale).

[324] hahpaštuddat: snappe etter pusten.

[325] skillet: (kunne) skjelne.

[326] liehppi: klepp, krok til å huke fisk med.

[327] boggát: her: ligge stor og tykk.

[328] heakkaheapme: livløs.

[329] gábbálastalit: legge seg på siden.

[330] šluppar: sted i elv hvor strømhvirvler fra forskjellige kanter møtes.

[331] soavvil: harr, (kr: hárri)

[332] šieđđaluvvat: bli anpusten.

[333] goargŋut: her: stake.

[334] guoika: stryk.

[335] njearri: grunt stryk.

[336] čuoibmi: båtstake.

[337] savu, savvon: stilleflytende elvestrekning..

[338] dappal: kulp, dyp og stor kulp i storelva, stille strekning mellom stryk i en mindre elv.

[339] guorvil: fall, fossende del av stryk.

[340] cakkastit: her: bremse, støtte litt; caggat: bremse.

[341] fávli: dypt vann; fávlái: langt uti; fávllis: langt ute på vannet.

[342] cakkadit: prøve å  holde igjen, bremse noe; caggat: bremse.

[343] maŋásiid: baklastet.

[344] njunásiid: framlastet.

[345] guoikkaoaivi: øverste del av et stryk.

[346] cehkket: sette en båt på land.

[347] njivllihit: fare fort, ile (uten å berøre noe eller la seg stanse).

[348] vuohkkái: flink, nevenyttig.

[349] muhtin čáziid: ved noen slags vannstand.

[350] dulvi: flom, høy vannstand.

[351] vilddus: her: stri (om strøm).

[352] coahki: grunne (om vann).

[353] soarpa: skum.

[354] gáidnu: tau (til båt, not).

[355] stovet: klare å, være i stand til.

[356] ovtta manus: i ett trekk.

[357] oakkastit: fiske med stang, dorge (en liten stund).

[358] oaggunsadji: stangfiskeplass.

[359] njiellu: her: strømvirvel.

[360] guoikkanjuovčča: nederste del av et stryk.

[361] duvdilit: støte litt eller kort tid.

[362] goaŋku: stokk til å henge gryte eller kjele på over åpen ild.

[363] lokkastit: flekke, flenge, flå litt (om never).

[364] dohppensadji: plass hvor fisken biter.

[365] ráppas, ráppaš: strømvirvel, små lokale strømvirvler i elv (nedenfor en stein f.eks.).

[366] oaggut: fiske med stang, dorge.

[367] soiddas: svak, tynn (om drikk).

[368] sáttonuorri: her: elvearm med sand.

[369] čávdut: dekkes av sandfokk.

[370] duolddahit: la koke, koke lenge; duoldat: koke; duolddadit: koke smått el. langsomt.

[371] suhkalit: begynne å ro, ro litt.

[372] vuogga: fiskekrok, sluk.

[373] jalahas: skyfri, klart.

[374] veaikebaste: kobbersluk.

[375] silkeguolli: sluk med farve og prikker (som ble brukt før krigen), phantom-sluk.

[376] obbadálki: helt overskyet.

[377] arvvašit: regne (vedvarende, svakt); arvvestit: regne litt; arvilit: regne (en enkelt kraftig regnskur); arvit: regne.

[378] njallestit: få vannstand i elv til å stige litt.

[379] vavdat: bli hengende fast.

[380] boršet: her: en enkelt gang sprette så vannet sprøyter opp (om laks).

[381] roahkastit: krøke.

[382] roahkan: klepp.

[383] stullat, bråke, holde leven med.

[384] ruohtastit: her: sette av sted (om laks).

[385] šárrat: her: gi småskranglende lyd (om småstein under båt som trekkes).

[386] čuopma: fiskeskinn.

[387] njalppehit: miste taket, glippe.

[388] njahppasis: fiskekroken er rykket fast (i fisken).

[389] sierahaddat: her: følge etter vuogga (om fisk); sierrat: så smått ta borti (om fisk).

[390] bánccardit: her: sprette (fisk i båt).

[391] vuohppát: ro båten baklengs.

[392] iđitveaigi: grålysningen.

[393] uštit: dorge (ikke i elv).

[394] áigga: ordentlig, svært stor.

[395] reavvat: ødelegge (utsiktene til fiskelykke).

[396] arvot: bli utsatt for regn, bli gjennomvåt av regn; arvit: regne.

[397] soarvi: tørrfuru.

[398] luddet: snitte.

[399] besdat, bessodat: vidjebånd, bjørkebånd.

[400] soggi: plassen ved veggen.

[401] gávastallat: gjespe flere ganger; gávastit: gjespe en gang.

[402] boggát: her: ligge kort og tykk (om laks).

[403] seakti:  her: agn, laksesluk.

[404] čatnaladdat: her: binde en etter en; čatnalit: binde fort; čatnat: binde.

[405] bánne: gutten sin.

[406] buovvalit: ymte om i korthet; buovvat: ymte om.

[407] guđjejuvvot: bli beskyttet mot; guđjet: beskytte mot, dempe mot støt, hindre slitasje.

[408] nivkkihit: pipe el. kvitre en gang el. plutselig.

[409] viergu: snuer, snuer på snor.

[410] siibma: fortøm, snøre.

[411] duorgu: fiskesnøre.

[412] oaidnaleapmái: på gjensyn.

[413] gohppojuvvot: bli uthulet; gohpat: uthule.

[414] stargadit: gjøre stød og stram.

[415] rággu: båtspant, spant.

[416] gielas: båtkjøl.

[417] ásat: ripe (på båt).

[418] návlet: nagle, spikre.

[419] muorranávli: trenagle.

[420] duorrannávli: klinknagle.

[421] šuvgil: hurtig, lett.

[422] ruvdii, ruvdes: høybordet, dyp (om båt).

[423] maŋŋeváccus: det rommet i elvebåten hvor den bakerste stakeren står.

[424] ovdaváccus: rommet i elvebåten hvor den forreste av de to stakerne står.

[425] hersko:  delikatesse.

[426] riddosiida: kystsiida.

[427] Vuolleeatnamat: Holland.

[428] lihttoláigu: forpaktning.

[429] nohkkot: bli fri for (noe).

[430] njuohcat: bli bløt, råtne (om laks).

[431] rággeluossa: rekling.

[432] geassáduvvat: her: surne av sommervarmen (om fisk).

[433] spihkeluossa: spekelaks.

[434] varasnaga: i fersk tilstand.

[435] vuorda: saltlake.

[436] dahppat: stenge (hull).

[437] gaskaáigi: middelalder.

[438] guollebuvri: fiskebu.

[439] vuorda: saltlake; vuordaguolli: altfor salt fisk.

[440] rágget: skjære (laks) opp i strimler og henge opp til tørking.

[441] šoaran: gjeldlaks som overvintrer i elva og om våren kalles šoaran.

[442] nájastuvvot: bli skjært.

[443] čielgedákti: rygghvirvel.

[444] ákkil: den forreste del av fisken, like bak hodet, med det fremste finnepar og dets skjelett.

[445] gallánit: her: bli “mett”, dvs. at saltet har løst seg i vannet, og har nådd metningspunktet.

[446] eappir: tønne.

[447] vásedin: særskilt.

[448] vielti: skråning, bakkeskråning.

[449] sahájáffut (fl): sagflis.

[450] luŋkaráigi: lukehull.

[451] Olbmoborranrássi, boska, fádnu: kvann.

[452] čalmmas: nettmage, drøvtyggermage.

[453] juopmu: engsyre.

[454] eavru: fjellsyre.

[455] njálggaháiruohtas: rosenrot.

[456] biebmodoallu: kosthold.

[457] luomi, luopmánat: molte, multe.

[458] jokŋa, joŋat: tyttebær.

[459] sarrit, sarridat: blåbær.

[460] čáhppesmuorji: krekling, krøkebær.

[461] meastu: syltetøy.

[462] rásselávki: gressløk.

[463] njávkkiidit: smake utsøkt.

[464] gohpi: kulp.

[465] šlivgut: her: fiske med stang (fra land).

[466] savu, savvon: stilleflytende elvestrekning.

[467] dappal: kulp, dyp og stor kulp i storelva, stille strekning mellom stryk i en mindre elv.

[468] guorvil: fall, fossende del av stryk.

[469] ráppas, ráppaš: strømvirvler i elv (nedenfor en stein f.eks.).

[470] njavvi: mindre stryk.

[471] goatnil: stille og strømfritt sted i elv.

[472] eanadat: landskap.

[473] čearru: nokså flat og ofte vid høyfjellstrekning med lite vegetasjon.

[474] nuorrageardi: ungdom.

[475] oaivi: hode, fjelltopp.

[476] čolpi: rund topp i terreng.

[477] oalgi: her: fjell-aksel.

[478] njunis: her: framstikkende fjellfot.

[479] njoaiddu dhj. noaidu: her: svakt hellende li el. skråning.

[480] seaibbuš: lang og lav og svaktskrånende utløper fra et fjell.

[481] njiedjalit: begynne å gå ned (i skråning); njiedjat: gå ned, stige ned.

[482] vuopmi: skogland (i motsetning til skogløst høyfjell, duottar).

[483] vuovdi: skog.

[484] rohtu: krattskog.

[485] rahkadas: veldig tett krattskog.

[486] maras: morene, vidstrakt forhøyning i terrenget, bevokst med bjørkeskog.

[487] roavvi: strekning hvor det engang har vært skogbrann, og som nå er bevokst med ungskog.

[488] muorravállja, vuovdevállja: åpning i skog el. kratt.

[489] vađđa: åpen, helt treløs slette.

[490] suohpáš, jeaggesuohpáš: tørr landstrimmel som gjør det mulig å komme fram over en myr eller mellom to nesten sammenhengende myrer.

[491] skoahppa: liten treløs slette i skog forbundet med en større; forlengelse av en myr inn i skogen.

[492] vuoššastit: koke fort og litt; vuoššalit: koke fort; vuoššat: koke.

[493] murren: vedhogst.

[494] ráššu: sterkt regn (i kjølig vær).

[495] guoldu: sno, snøfokk (i sterk frost).

[496] Ilbmi: luft, vær;  dearvvas ilbmi: frisk luft.

[497] badjosat (ml.): her: den nære utmarka (i Tanadialekten).

[498] biktit: varme.

[499] guottu: stubbe, trerot.

[500] darfi: mose, torv.

[501] soarvi: tørrfuru.

[502] čiergga, čiergamat: avsaget, ukløvd stykke av en (tynnere) løvtrestamme.

[503] galda: kubbe, (tre)stamme.

[504] čoska: her: kubbe.

[505] smáhkkut: lage flis, spon.

[506] stohkki: råtnende el. råtten trestamme, morken bjørk.

[507] lavdnji: torv.

[508] ástamuorra: hugget tre som har ligget ubarket minst et års tid; ásttas: tørr, vissen.

[509] ollet (P, Kr), oallut (Kt): barke en trestamme på to sider.

[510] gálvasoahki: tørr, avbarket bjørk.

[511] orda: tregrense, skoggrense.

[512] skierri: dvergbjørk.

[513] daŋas: lyng.

[514] skierredolla: dvergbjørkbål.

[515] rivggas: drøy, varig.

[516] gaskkas=reatká: eine.

[517] ráššu: sterkt regn (i kjølig vær).

[518] russut: frøse, blåse ut.

[519] fáddet: stelle på ilden forat den skal brenne bedre; fáddá: her: tennved.

[520] asttáhat: trestokk (alm. gaffelformet) som man bruker til å henge kaffekjelen over ilden med, bringe den i riktig stilling over ilden el. ta den av, el. også til å bringe brannene i orden.